Het is inmiddels dertig jaar geleden dat de Canadese regisseur Atom Egoyan (*1960) de film Exotica op de wereld losliet. Voor velen blijft het de grootste prestatie van Egoyan, die in Caïro werd geboren als kind van Armeens-Egyptische ouders en op jonge leeftijd verhuisde naar Canada omdat zijn ouders het Arabisch nationalisme wilden ontvluchten. De film speelt zich voor een groot deel af in een striptent en werd gepromoot als erotische thriller, wat voor een financieel succes zorgde, maar er zit betrekkelijk weinig ware erotiek in (en veel thriller-elementen zijn ook niet aan te wijzen). Erotiek is voor de personages van Exotica altijd een middel en nooit een doel-op-zich. Eerder roert Exotica de vaste thema’s van Egoyan aan: ouder-kind relaties, mensen in isolatie die zijn vervreemd van anderen en van de samenleving, het onvermogen met emoties om te gaan. Het non-lineaire verloop, waarbij cruciale informatie slechts beetje bij beetje wordt vrijgegeven, maakt het tot een film die aan kracht wint bij herhaalde bezichtigingen.
De film telt vijf hoofdpersonages, die allemaal op de een of andere manier met elkaar zijn verbonden. Er is Thomas Pinto (Don McKellar), de eigenaar van een exotische dierenwinkel die grof geld verdient met de smokkel van zeldzame vogeleieren; er is Tracy Brown (Sarah Polley), een meisje dat moet babysitten voor haar oom, ook al is diens dochter inmiddels overleden; er is Francis Brown (Bruce Greenwood), haar oom, wiens vrouw en kind dood zijn en die wanhopig probeert dat trauma te dragen; er is Christina (Mia Kirshner), een jonge en mooie danseres in de striptent met wie Francis een intieme band heeft; en ten slotte is er Eric (Elias Koteas), die in de striptent werkt als DJ en er als master of ceremonies de dansacts aan elkaar praat.
Een man op zoek naar heling
De centrale figuur is Francis Brown, de rouwende vader. Hij is de spil die met elk personage is verbonden; zijn zoektocht naar heling drijft het narratief van de film. De eerste keer dat we hem te zien krijgen zit hij in de Exotica, een mondaine en smaakvol ingerichte stripclub in een niet nader benoemde stad in Canada (de film is in Toronto gedraaid), waar hij zit te kijken naar de jonge danseres Christina tijdens haar act. De club is ingericht als een jungle, met donkergroene valse bomen en planten in een in duisternis gehulde grote ruimte. De danseressen verschijnen uit een eveneens kunstmatige grot; voor slechts vijf dollar komt een danseres naar je tafel, herhaalt Eric, de DJ, uitentreuren.
Dat we Francis te zien krijgen terwijl hij lijkt te genieten van de striptease-act van een erg jonge vrouw in het uniform van een meisjesschool, is typerend voor hoe Egoyan de kijker op het verkeerde been zet tijdens de film. We bevinden ons voor elk van de personages en hun verhalen in medias res. ‘You have to ask yourself: what brought the person to this point?’ horen we aan het begin van de film in een voice-over. Aan het woord is een douanier die een jongere collega opleidt, maar het geldt als principe voor de hele film. Iedereen reageert zo goed en kwaad als het kan op dingen die eerder zijn gebeurd. Sommige van die dingen krijgen we te zien in flashbacks of komen we te weten via dialogen, sommige niet. Egoyan organiseerde zijn film in het verlengde van zijn setting volgens het principe van een striptease: geleidelijk aan informatie ontvouwen. Het werkt wonderwel.
Parallellen
Een opvallend element van Exotica zijn de parallellen. De twee douaniers waarmee de film opent, bekijken vanachter een halfdoorlatende spiegel mensen die door de douane gaan. Een van die mensen is de bebrilde Thomas Pinto, die zichzelf bekijkt in de spiegel zonder te beseffen dat hij langs de andere kant wordt geobserveerd. Dit procedé wordt later in de film herhaald, als Francis zichzelf bekijkt in het raam van de centrale operatiekamer van de Exotica, zonder te weten dat Eric hem ziet. En dan is er de parallel van de exotische setting, want Thomas Pinto bestiert een winkel van exotische dieren – vandaar dat we tijdens de begintitels, samen met de soundtrack, beelden krijgen van een exotische plantentuin.
Bij thuiskomst haalt Pinto twee eieren tevoorschijn die hij op zijn buik had verborgen. Hij verdient zwart honderdduizenden dollars met die smokkel. Op een dag verschijnt Francis in zijn winkel en komen de verhaallijnen bij elkaar. Hij is auditor en komt Pinto’s rekeningen natrekken: Pinto neemt hem mee naar een groezelig achterkamertje, omringd door bokalen met vissen en even duister als de Exotica. Pinto is stuntelig, onhandig, stroef in de omgang. Hij lijkt een oplichter te zijn, niet op z’n plaats. Het meest humoristisch zijn dan ook zijn scènes, de omslachtige wijze waarop hij zich door dialogen worstelt. Zijn verlegenheid is van dien aard dat hij mannen (hij valt op mannen) oppikt door naar balletvoorstellingen te gaan met twee tickets en dan één van die tickets aan een vreemde man (er staan voor de ingang altijd mensen te hengelen naar een ticket) te geven alsof hij er eentje te veel had. Na de voorstelling vraagt hij hen mee naar zijn huis. Dat is opnieuw een parallel: net zoals Francis een danseres betaalt om zijn emotionele pijn te helen, betaalt Pinto het ticket voor mannen in de hoop ze daarna te kunnen verleiden.
Het mysterie van de stripclub
Waarom gaan mannen naar stripclubs? Die vraag fascineerde Atom Egoyan. Naast het voor de hand liggend verlangen naar het zien van vrouwelijk naakt, de seksuele opwinding, speelt wanhoop een rol, maar vooral is het een oefening in frustratie. Waarom zou je naar mooie vrouwen willen kijken die zich sensueel presenteren zonder dat je ooit iets met hen zult kunnen doen? Het lijkt onlogisch. Is het sadomasochisme? En waarom is dit voor Francis de manier om de pijn over zijn dode vrouw en kind te kunnen verwerken?
De Exotica is een mengeling van realisme en fantasie. Op veel vlakken is het een overtuigende weergave van een stripclub (vermoed ik tenminste), maar dan heb je het liedje ‘Everybody knows’ van Leonard Cohen, dat klinkt telkens als Christina optreedt, een weinig waarschijnlijke keuze, maar in de fictionele wereld van deze film past het perfect. De wereldwijze en cynische tekst en diepe stem van Cohen vormen de perfecte achtergrond voor de striptease van de mooie, jonge Christina, symbool van verloren gegane onschuld. En dan zijn er de weinig plausibele maar heerlijk verknipte monologen van Eric, de DJ, die steeds opnieuw oreert over de prikkelende sensualiteit van schoolmeisjes. Met zijn trieste ogen houdt hij Christina, de danseres in de outfit van een schoolmeisje, elk moment scherp in de gaten. Hij is duidelijk jaloers wanneer zij zich kronkelend langs Francis’ lichaam begeeft, haar rokje optilt, haar boezem ontsluit. Die met veel gevoel en intensiteit gebrachte monologen, fout en grotesk, zijn geestig, vooral omdat ze steeds opnieuw terugkomen.
De vraag nu is wat Francis in de Exotica te zoeken heeft en waarom hij altijd opnieuw Christina voor een privé-dans vraagt. Na een tijd blijkt dat Christina zijn dochter kende en dat hij haar ziet als een substituut, als symbool van jonge onschuld. ‘Waarom zou iemand jou iets aandoen?’ vraagt hij steeds opnieuw. Eigenlijk heeft hij het over zijn dochtertje, dat werd ontvoerd en vermoord. Ook zijn vrouw is dood. Christina is het enige dat hem nog rest van dat verleden, het meisje dat vroeger op zijn dochter paste en nu aan de kost komt als naaktdanseres. Haar onschuld is weg, maar hij ziet haar nog zoals vroeger. Zodra zij werkelijk in de buurt komt of te veel naakt vertoont, vlucht hij weg naar het toilet om op adem te komen.
Een jong meisje als psychologische bijstand
Zo probeert hij dus zijn trauma te helen, maar het is zeer de vraag of zijn methode daadwerkelijk werkt. Hij is er zelf in elk geval van overtuigd. ‘Francis slaagde er altijd op vreemde wijze in zichzelf van een heleboel dingen te overtuigen,’ zegt zijn broer, Harold (Victor Garber). Een cruciale zin: Exotica gaat over hoe de objectieve waarheid en het gezonde verstand ondergeschikt zijn aan de subjectieve ‘waarheid’ die elke mens voor zichzelf schept. Wat Francis doet is op de keper beschouwd waanzinnig en nefast voor zijn geestelijke gezondheid, maar hij overtuigt zichzelf ervan dat hij de Exotica en Christina nodig heeft.
Bijna even waanzinnig is het feit dat hij een beroep doet op Tracy om tijdens zijn bezoekjes aan de Exotica op zijn huis te passen. Hij betaalt haar achteraf alsof ze heeft gebabysit. ‘Maar er is geen kind meer’, merkt Tracy op tegen haar vader, Harold. Ze begrijpt dat Francis op die manier wil doen alsof zijn dochter er nog is, maar wil toch stoppen met de maskerade. Tracy is een bijzonder personage: zwevend tussen de wereld van de kinderen en die van de volwassenen zijn er bepaalde zaken die ze oppikt, andere niet. Misschien wel de sterkste scènes spelen zich af in de auto als Francis praat met Tracy, waarbij Tracy (wat een prestatie van Sarah Polley!) met de wijsheid en het geduld van een volwassene en de directheid van een kind geleidelijk aan zijn fragiliteit en waanzin ontmaskert. De dialogen zijn geniaal omdat ze voor de helft mimetisch zijn en voor de helft poëzie. Van het dagelijkse gebabbel kopiëren ze aarzelingen, gestotter, het niet begrijpen waar iemand op doelt, waardoor het gesprek stokt; maar tegelijk zitten er zinsneden in die in werkelijkheid niet snel uit iemands mond zullen komen, en is de hele dynamiek tussen een meisje en een volwassen man weinig waarschijnlijk.
‘Ik vind mijn vader niet leuk als jij er bent,’ zegt ze tijdens één van die gesprekken. Hij is dan verkrampt, ongemakkelijk. Waarop Francis antwoordt: ‘Dat komt omdat hij zichzelf niet leuk vindt als ik er ben, maar dat is niet erg, dat doen oude vrienden met elkaar.’ Op zichzelf al een memorabele zin, maar later wint die aan betekenis, als we erachter komen dat Harold, Tracy’s vader en zijn broer, een affaire had met zijn vrouw. Maar dat weet Tracy niet. Ze voelt aan dat ze zich in het vagevuur van de volwassenenwereld bevindt, waar zoveel wordt verzwegen en verborgen, waar de waarheid achter de woorden en gebaren ligt, ertussen zweeft. Bijna elke dialoog in de film lijkt een elektrische lading lijkt te hebben, een dubbele symbolische betekenis.
De heilloze onderneming van Francis vindt zijn spiegelbeeld in de al even heilloze onderneming van Eric. Avond na avond steekt hij een monoloog af over het prikkelend mysterie van schoolmeisjes en begluurt hij Christina vol jaloezie terwijl ze bij een klant is: dit doet alleen maar pijn en helpt hem op geen enkele manier vooruit, maar hij kan het niet laten. Net zoals bij Francis lijkt Christina het enige wat nog van tel is voor Eric, en net zoals Francis wentelt hij zich in zijn ellende, alsof hij steeds dieper het zwarte gat wil induiken. Zijn monologen worden steeds passioneler, gaan steeds verder, tot de eigenares van de club hem vraagt te stoppen, omdat de klanten er ongemakkelijk van worden.
Licht aan het einde van de tunnel
Terwijl het verleden laag na laag wordt geopenbaard, bouwt de film op naar de ontknoping, die onmogelijk valt te voorspellen. De hypnotiserende soundtrack van Mychael Danna, met centraal een mysterieus minimalistisch pianoloopje vergezeld van een merkwaardig oosters blaasinstrument, en de overheersende donkerte van de Exotica worden afgewisseld met het felle lichtblauw van de flashbackscènes van de zoekactie naar Francis’ vermiste dochter. Dankzij die scènes weten we hoe Eric en Christina elkaar tegen het lijf liepen – zij had nog gebabysit op het vermiste meisje, hij heeft zich opgegeven als vrijwilliger – en hoe ze waren vóór de Exotica, voor hij daar DJ werd en zij stripper. Hij oogt lichtjes naïef, verlegen, een man wiens dromen en ambities veel groter zijn dan zijn talenten. Zij is lieflijk, evenwichtig. In de latere scènes is hij cynisch, is het alsof hij heeft opgegeven en zij koud, alsof ze vanbinnen gestorven is maar zonder te klagen haar werk doet.
Zijn jaloezie over Christina is van dien aard dat hij Francis op een gegeven moment met geweld uit de club gooit. Francis is razend omdat hem het enige is ontnomen dat hem verlossing bracht en wil Eric als wraak neerknallen (gebruikmakend van het geweer dat hij vindt in een lade in Thomas Pintos dierenwinkel), maar dan biecht Eric op dat hij toentertijd de persoon was die Francis’ dochtertje had gevonden, dat hij Francis’ trauma kent. De twee mannen knuffelen. Zo eindigt de film na alle ellende, de jaloezie en het verdriet, de onverwerkte trauma’s, het betalen voor emotionele en seksuele intimiteit, met hoop. Licht aan het einde van een zeer donkere tunnel, letterlijk: de laatste scène is een flashback, in het daglicht, contrasterend met de donkere club, waarin Francis (hier nog zonder baard, nog niet geslagen door het fatum) de babysit van zijn dochter naar huis brengt. De babysit is Christina, hier nog met acne, blokjes en een bril, in een opvallende parallel: Francis die als volwassen man een emotioneel gesprek voert met een meisje. Waar het daarna is misgelopen met Christina waardoor ze in een stripclub is geëindigd, komen we nooit te weten. ‘Niet iedereen heeft de luxe te kiezen wat hij doet in z’n leven,’ zegt Christina op een gegeven moment tegen de eigenares van de club. Als ze wegloopt van de auto kijkt ze nog eenmaal kort om; het doet denken aan het einde van La dolce vita, waarin een meisje, symbool van onschuld, de tot decadentie vervallen Marcello een enigmatische glimlach toezendt op het strand.
Die knuffel lijkt te impliceren dat Francis en Eric aan het einde van hun lijdensweg komen, of althans in het reine komen met hun verleden, maar hoe zit het met Christina? Zij is het grootste mysterie van de film. In een dialoog met Pinto (naar de club gestuurd op vraag van Francis, om informatie in te winnen) stelt Christina dat zij Francis evenzeer nodig heeft als hij haar. Misschien symboliseert hij voor haar een onschuldig verleden, omdat hij de enige klant is die weet dat zij ooit een veelbelovend, voorbeeldig meisje was. Ze klampen zich vast aan elkaar middels een erotische dans, die welbeschouwd volledig misplaatst is, en ook nog eens incestueus als hij haar toespreekt alsof ze zijn dochter was.
Je kunt niet zoals bij een conventionele film spreken van een einde dat op bevredigende wijze een streep onder de gebeurtenissen trekt. We hebben de gedragingen van een aantal personages gezien en begrijpen die nu beter. Exotica toont op briljante wijze de heteronomie van de mens. Diep in ons zitten krachten en verlangens verborgen die ons overrompelen en tot handelen aanzetten, ook als die handelingen ons uiteindelijk de das omdoen, ons in ongeluk storten. Tegenover diep opgekropte angsten en trauma’s staan volwassenen soms zo hulpeloos als kinderen.
Reageren? Mail naar: arthurhendrikx@hotmail.com
Arthur Hendrikx is freelance vertaler en copywriter. Hij volgde een master Wijsbegeerte en een master Zuid-Amerikaanse studies aan de KU Leuven, waar hij zich toelegde op literatuurfilosofie en Spaanse cinema.
