De memoires van Peter Kropotkin (1842-1921), de beroemde anarchistische theoreticus, revolutionair en bekende ontdekkingsreiziger van Siberië, werden gepubliceerd in 1898, en geschreven in het Russisch maar oorspronkelijk gedrukt in het Engels, in The Atlantic Monthly. Ze werden later licht herzien en uitgebreid, en deze uiteindelijke versie hebben we nu en heb ik net gelezen.[1]
Het is een heel duidelijk en, meen ik, objectief geschreven boek. Kropotkin begint met zijn bevoorrechte jeugd. Hij werd geboren in de familie van prins Kropotkin, een van de meest invloedrijke aristocraten die dicht bij de tsaar stond en in Sint Petersburg in een paleis woonde. Kropotkin is geneigd de bevoorrechte omgeving waarin hij werd geboren te relativeren, maar ontkent haar niet. Het boek volgt dan de chronologie: zijn jaren aan de elitaire page-opleiding aan het Hof, zijn besluit niet, volgens verwachting, dienst te nemen in het leger maar naar Siberië te gaan, dat hij bereisde en waarover hij verschillende baanbrekende geologische en geografische verhandelingen schreef; dan naar zijn politieke activiteiten, gevangenschap in Rusland, ontsnapping naar West-Europa, veertig jaar ballingschap… Omdat het boek eindigt ver voor de Oktober Revolutie en zelfs voor de breuk tussen de sociaaldemocratische en communistische vleugels, komen deze onderwerpen uiteraard niet aan de orde. Maar het schisma tussen de marxistisch georiënteerde factie van de Eerste Internationale en de anarchistische factie van Bakoenin wordt besproken. En de aanvallen op het staatssocialisme, uitgedragen door Engels en Marx (dit werd geschreven voor het codificeren van het marxisme, dus de twee beroemde namen worden in een ongebruikelijke volgorde geschreven), zijn veelvuldig en aanhoudend.
Na de Oktober Revolutie keerde Kropotkin terug naar Rusland. De rol van de anarchisten in de Revolutie was niet verwaarloosbaar, maar hun latere lot was niet best. Maar Kropotkin was te oud, en overleed in Moskou in 1921, maar een paar dagen voor de opstand in Kronstadt. Hij werd begraven in Moskou, en dat was de laatste keer dat de zwarte vlaggen van de anarchisten vrijelijk mochten worden ontrold in de Sovjet-Unie. Tegenwoordig draagt een van de metrostations in Moskou de naam van Kropotkin.
Politiek gezien is de meest interessante periode die in de Memoires wordt besproken de tijd na de Krimoorlog en de vrijlating van de lijfeigenen in 1861. Kropotkin schrijft over de tegenspraken in het karakter van Alexander II, die heen en weer bewoog tussen de Tsaar-bevrijder en de Tsaar-reactionair, en wiens dood door de hand van Russische revolutionairen juist die tegenstrijdigheden in zijn ziel blootlegde. Alexander werd vermoord toen hij, nadat een eerste moordaanslag mislukte, helemaal alleen uit de auto sprong om de gewonde lijfwacht te helpen; zo werd hij een gemakkelijk doelwit voor de tweede moordenaar, en die miste niet.
De beschrijvingen die Kropotkin geeft van het revolutionaire leven in het Rusland van de jaren 1860 zijn hyperrealistisch. Maar voor de hedendaagse lezer lijkt het hele Russische bestaan dat in een land van raadsels. De verhouding tussen politieke overtredingen en uitgedeelde straffen is niet enkel het resultaat van willekeur (waarvoor het mooie Russische woord proizvol bestaat), maar het gevolg van een bijna oneindig toeval.
Om dit zichtbaar te maken: veronderstel dat je politieke overtreding (vrijlaten van landarbeiders, het drukken van niet-toegestane literatuur, bijwonen van manifestaties tegen de regering, gewelddadige aanvallen op de politie, moord op hoogwaardigheidsbekleders) wordt neergeschreven op een papier dat vervolgens in een enorme machine wordt gedaan die de straf produceert. De machine is ingesteld om strenge straffen te produceren, straffen die vaak al zijn geschreven voordat de misdaad is begaan. Vervolgens wordt dit papier met je straf doorgegeven aan tweede, ermee verbonden machine die wordt bediend door een wispelturige God. De tweede machine herziet de straf: de veroordeling tot ballingschap kan ophanging worden, of, heel anders, onmiddellijke vrijlating; zij kan je een decennium in de gevangenis bezorgen, of vrijlating en gevierd worden door de hedendaagse liberale intelligentsia. De eerste machine werd beschreven door Kafka in De strafkolonie (geïnspireerd door Dostojevski); de tweede is uit het korte verhaal van Borges waarin ieder individu alle mogelijke posities in het leven bekleedt, van heerser tot dakloze, geheel volgens de wil van het wispelturige gokkende toeval. Zo lijkt het Rusland van 1860, en misschien ook dat van vandaag, een mengsel van Kafka en Borges.
Voor een redelijke geest is het moeilijk in te zien niet alleen hoe dergelijke straffen de regering zouden helpen, maar ook om niet op te merken dat de wispelturigheid, willekeur en ook slordigheid waarmee de straffen worden uitgevoerd volkomen contraproductief zijn vanuit het gezichtspunt van de belangen van de heersers zelf.
Neem het voorbeeld van Kropotkin. Hij werd gevolgd door de geheime politie omdat hij ‘naar het volk ging’, dat wil zeggen: lezingen over socialisme en anarchisme organiseerde voor de arbeiders van Sint Petersburg en verschillende andere steden in Rusland. Hij zou zijn huis verlaten (waarschijnlijk keurig gekleed), zich omkleden in met modder bespatte laarzen, korte jas (die, zo leren we, arbeiders onderscheidde van de rijken), gewoon overhemd, en door de donkere steegjes van Sint Petersburg gaan tot hij een slecht verlicht magazijn bereikte waar twintig of dertig arbeiders en een paar jonge intellectuelen (net als Kropotkin gecamoufleerd in arbeiderskledij) zouden samenkomen om te discussiëren over George Berkeley, David Hume, Tsjernysjevski, Jezus Christus en de menselijke vrijheid in het algemeen. Kropotkin werd uiteindelijk gearresteerd – maar ook die arrestatie kende verschillende ongewone momenten, bijvoorbeeld dat hij werd gewaarschuwd dat hij een mogelijk slachtoffer was waarop Kropotkin alle belastende bewijsmateriaal verborg en vernietigde, en waar de arrestatie, misschien vanwege zijn afkomst, toestemming vereiste van de top. Kropotkin werd vastgezet in het beruchte Petrus en Paulus Fort, in een kleine cel (waarvan een schets is opgenomen in de memoires) waar hij een jaar in eenzame opsluiting werd vastgehouden, waarin hij maar acht passen kon zetten en slechts een klein stukje kon zien van de glazig noordelijk-blauwe of helemaal zwarte lucht boven Sint Petersburg. Maar in deze ruimte werd hem na een tijdje toegestaan dat zijn familie hem dagelijks eten stuurde, en werd hij bezocht door de Groothertog (de broer van de Tsaar) die, volgens Kropotkin, hoewel ogenschijnlijk vriendelijk, probeerde hem een bekentenis te ontlokken.
Later wordt Kropotkin, vanwege gewichtsverlies en algehele zwakte, naar een gevangenisziekenhuis gestuurd, dat zo slecht wordt bewaakt dat hij zijn gewaagde ontsnapping kan beramen, samen met een dozijn andere revolutionairen, van wie sommigen ook gevangen zitten en anderen op vrije voeten zijn. De plannen worden gemaakt en vrijwel dadelijks bijgesteld, alsof de bedenkers de beschikking hadden over het moderne internet en volledig vrij waren hun verschillende ontsnappingsscenario’s te schrijven en te herzien. Uiteindelijk ontsnapt Kropotkin op rocamboleske wijze, en terwijl de Klondike-achtige politie op hem jaagt, besluiten hij en zijn metgezellen de avond door te brengen in het meest luxueuze restaurant van Sint Petersburg waar de politie niet binnenvalt.
Wat was de misdaad waarvan hij en zijn metgezellen, onder wie vrouwen een buitengewoon belangrijke en moedige rol speelden (zoals Kropotkin herhaaldelijk vermeldt), werden beschuldigd? Het bewerkstelligen van een culturele revolutie op het Russische platteland, door de vrijgelaten maar met schulden belaste boeren te vertellen dat zij niet anders zijn dan de adel, dat zij het recht hebben op een vrij leven, en dat zij in opstand moesten komen, de adellijke landgoederen in brand steken en de Tsaar niet gehoorzamen. Het aantal jonge ontwikkelde mensen uit Sint Petersburg en Moskou dat ‘naar het volk’ ging (vergelijkbaar met degenen die Mao een eeuw later naar de boerengemeenschappen stuurde) bedroeg, volgens Kropotkin, ongeveer drieduizend. Zij gaven alle comfort van hun vroegere leven op. Velen verhuisden naar dorpen, waar zij werkten als gewone knecht of zwoegden op het land, met als doel de Russische boeren uit hun millennia van onderworpenheid te halen en te leren hoe zij vrij moesten zijn. Zij, en in het bijzonder de vrouwen, deden dit met ongelooflijke zelfverloochening, toewijding, moed en ernst.
Zij schrokken niet terug voor ‘directe actie’. Hoewel Kropotkin moord niet uitdrukkelijk aanbeveelt, benadrukt hij de redenen die ertoe leidden. De lijn tussen tirannenmoord en terrorisme was altijd dun. Kropotkin keurt de moord goed op een eigen familielid, die gouverneur van Charkov was en enkele wrede maatregelen tegen de revolutionairen doorvoerde.
Het West-Europese deel van de memoires is interessant, al is het minder opwindend. Het speelt zich af na de onderdrukking van de Commune van Parijs, in een atmosfeer van politievervolging, ophangingen, semilegale drukpersen, het smokkelen van revolutionaire verhandelingen van Zwitserland naar Frankrijk. Kropotkin woont het grootste deel van de tijd in Zwitserland (net als later Lenin), werkend aan politieke agitatie met de beroemde Association des Horlogers Jurassiens. Hij bekritiseert het staatssocialisme van de Duitse sociaaldemocraten, die hij ervan beschuldigt dat zij alleen maar streven naar politieke macht, terwijl zij de maatschappelijke hervorming, zelfs de culturele revolutie negeren die nodig is om de mensheid te redden.
De ideeën van Kropotkin over een maatschappelijk ordening die zou zijn opgebouwd uit concentrische cirkels van het laagste tot het hoogste niveau, de staat zou afschaffen, en de productie zou opzetten middels gezamenlijk eigendom van coöperaties die elkaar niet zouden beconcurreren maar in vrije verbondenheid zouden samenwerken en elkaar helpen, ogen ongeneeslijk naïef. Het is niet verwonderlijk dat marxisten, en later Leninisten, dachten dat het een sprookje was.
Maar misschien hebben mensen soms visionairen nodig, onbaatzuchtige individuen die sprookjes voortbrengen, en het lezen van Kropotkin zou een manier kunnen zijn om te proberen er ten minste even in te geloven. Een jonge vriendin tegen wie ik opmerkte dat ik de memoires van Kropotkin las, niet verwachtend dat zij hem kende, antwoordde onmiddellijk: ‘Wij lezen hem nu om te vechten tegen klimaatverandering en om de samenleving te helpen zich te organiseren’.
(Vertaling: Herman Simissen)
Branko Milanović (°1953) is een Servisch-Amerikaanse econoom, onder meer verbonden aan de City University of New York en de London School of Economics. Hij is vooral bekend door zijn werk over inkomensverdeling en ongelijkheid. De oorspronkelijke tekst verscheen op 2 oktober jl. op https://branko2f7.substack.com/p/cultural-revolution-in-the-land-of en wordt hier met toestemming van de auteur in Nederlandse vertaling gepubliceerd.
[1] Peter Kropotkin, Memoirs of a Revolutionist, Independently published, 2023, ISBN 979-8862555332.
