John A. Dick*

 

Polarisatie blijft zeker niet beperkt tot de Verenigde Staten. Politieke en religieuze leiders in bijvoorbeeld India, Polen en Turkije hebben de nationale verdeeldheid ongenadig opgestookt door hun tegenstanders te demoniseren en democratische processen in te dammen.

De hedendaagse Verenigde Staten zijn een diep verdeeld land. De extreme godsdienstige en politieke polarisatie in Amerika nodigt ons uit heel fundamentele vragen te stellen. Welke gevolgen voor de Amerikaanse samenleving en democratie zullen godsdienstige en politieke verdeeldheid op de lange termijn hebben? Is er een punt waarop, als het eenmaal is gepasseerd, geen terugkeer meer mogelijk is? De journalist Tom McTague merkte in de Atlantic van 8 augustus jl. puntig op: ‘waar je ook kijkt, bestaat het gevoel dat de Verenigde Staten in een dodelijke neergang verkeren; te verdeeld, onsamenhangend, gewelddadig, en verstoord om de Pax America overeind te houden’. De tussentijdse verkiezingen van november 2022 zullen een goede aanwijzing geven over in welke richting we gaan. Sommige Europese vrienden vroegen me onlangs of de Verenigde Staten afstevenen op een nieuwe burgeroorlog. Het land is zeker meer gepolariseerd dan ten tijde van de Burgeroorlog (12 april 1861 – 9 april 1865) in de negentiende eeuw.

Het is niet nodig verhalen over hedendaagse godsdienstige en politieke verdeeldheid te herhalen. Zij zijn dagelijks nieuws. De reacties op het onderzoek van de FBI op 8 augustus jl. in het huis van de voormalige president Trump in Mar-a-Lago zijn een goed voorbeeld. Als oudere katholiek denk ik ook aan de middelbare school van de jezuïeten in Worcester, Massachusetts, die de katholieke signatuur werd ontnomen door de plaatselijke bisschop omdat de school diens opdracht had genegeerd vlaggen ter ondersteuning van de LHBTI+-gemeenschappen en Black Lives Matter weg te halen. Vlaggen weghalen die gediscrimineerde mensen steunen?

Wat ontbreekt in de hedendaagse gepolariseerde religieuze en politieke retoriek is aandacht voor fundamentele morele waarden: elkaar beleefd en met respect behandelen. Naar de andere kant luisteren. De waarheid spreken. Eerlijk zijn. Onze naasten liefhebben als onszelf. De uitgeputten, eenzamen, vertrapten welkom heten. En beseffen dat alle mensen ongeacht ras, gender of seksuele voorkeur een aangeboren waardigheid bezitten en verdienen te worden behandeld met vriendelijkheid, bevestiging en respect.

Een groot probleem vormt wat politieke wetenschappers aanduiden als ‘affectieve polarisatie’. We zien dit verschijnsel als mensen sterke gevoelens hebben over politieke, ideologische, raciale, godsdienstige of gender-gerelateerde onderwerpen. Zij verschillen niet alleen van mening met hun tegenstanders, maar hebben een hekel aan hen, wantrouwen hen, en streven ernaar hen uit te schakelen. Vaak met haat en geweld. Zij vinden steun in de hedendaagse massamedia, die beter zijn in het opkloppen van gevoelens dan in het doorgeven van objectieve feiten. De emotionele taal die aan de ene kant wordt gebruikt om de gemoederen op te zwepen roept aan de andere zijde meteen weerstand op.

Wat echt belangrijk is in de huidige uiterst rechtse propaganda is de zogeheten ‘spin’. Geen feiten, of geschiedenis, of rechtvaardigheid. Opmerkelijk genoeg wees de jonge Amerikaanse journalist en politieke analist Ezra Klein erop, dat de opkomst van Fox News ruwweg samenvalt met een versnelling in de groei van ‘affectieve polarisatie’ in de jaren 1990. (Het boek van Klein, Why We’re Polarized, werd in januari 2020 uitgegeven door Simon & Schuster. Zijn invalshoek is dat tijdens de laatste vijftig jaar partijpolitieke identiteiten vermengd zijn geraakt met raciale, godsdienstige, geografische, ideologische en culturele identiteiten. Deze vermengde identiteiten scheuren de banden kapot die het land samenhielden.)

De geschiedenis laat zien dat hoog opgelopen affectieve polarisatie niet alleen samenlevingen verdeelt, maar bovendien leidt tot maatschappelijke chaos. Tegenwoordig is het ‘Ik heb gelijk, jij bent verkeerd en kwaadaardig’-denken alom aanwezig. Wanneer steun aan één partij wordt vereenzelvigd met patriotisme, en het vernietigen van de andere het uiteindelijke doel wordt, storten democratieën in.

Autoritaire ‘leiders’ gebruiken deze maatschappelijke chaos, en reageren erop door de macht te grijpen om de ‘orde’ te herstellen. Maar autoritaire instellingen of regeringen handhaven die orde door strikte discipline te eisen, en onvoorwaardelijke onderwerping en gehoorzaamheid. Autoritaire regimes vergen bovendien een leider met aantrekkingskracht die absoluut gezag heeft. Dit is de idee van het Führerprinzip, het leidersprincipe. Er zijn meer dan genoeg hedendaagse voorbeelden van dergelijke leiders in godsdienst en maatschappij. Deze leiders benadrukken uiteraard dat kritiek op hen getuigt van ontrouw. Wie weigert zich te onderwerpen aan autoritaire leiders wordt buitengesloten of zelfs eenvoudig uitgeschakeld. Gewoonlijk is een vorm van fysiek geweld noodzakelijk om iedereen te onderdrukken die buiten de goedgekeurde en gehoorzame groep staat.

Dus wat moeten we doen? Hier zijn mijn beknopte suggesties om polarisatie tegen te gaan. Misschien hebt u ook uw eigen suggesties.

 

Wees goede luisteraars

De meeste mensen luisteren niet goed. Ze luisteren alleen maar passief terwijl ze over iets anders nadenken. Of ze luisteren alleen lang genoeg om intussen te bedenken wat ze willen antwoorden. Maar we moeten echt luisteren om te begrijpen waarom iemand anders denkt dan wij. We moeten vragen zonder te oordelen, open vragen stellen. Begrip voedt empathie en zelfs respect. Dit zal niet altijd gemakkelijk zijn. Maar we moeten werken aan het bouwen van bruggen.

 

Gebruik geen denigrerende taal

Dit is heel belangrijk, bijvoorbeeld bij het vertellen van moppen. Veel moppen gebruiken gewelddadige of ontmenselijkende retoriek door het voor te stellen alsof bepaalde mensen dom of minderwaardig zijn. Mensen denigreren is niet grappig. Moppen over domme blondjes? Joden? Polen? Domme Republikeinen? Staatsgevaarlijke Democraten?

 

Onderzoek en bevraag gevoelens van meerderwaardigheid boven anderen

Dit kan plaatsvinden in discussiegroepen in parochies of wijken. Een vriend van mij, een Amerikaanse priester, zette bijvoorbeeld in zijn parochie in de Vastentijd een discussieprogramma op onder de titel ‘Luisteren naar de Ander’. Hij had elke week een andere gespreksleider uitgenodigd. Onder hen: een Lutherse dominee, een vrouwelijke katholieke priester, een Joodse rabbijn, een imam, en een vertegenwoordiger van Dignity USA, de katholieke organisatie die zich inzet voor respect en rechtvaardigheid voor leden van de LHBTI+-gemeenschappen. De afsluitende bijeenkomst was een gebedsdienst waarin alle gespreksleiders een belangrijke rol hadden.

 

Besluit een deel van de oplossing te zijn

We moeten echt besluiten een deel van de oplossing te zijn. Wanneer we vragen krijgen, kunnen we uitleggen waarom we denken zoals we denken, en anderen respectvol vragen waarom zij denken zoals zij denken. We moeten een open geest hebben, en toegeven dat we het verkeerd kunnen hebben of ons kunnen vergissen. Soms moeten we het erover eens zijn dat we het oneens zijn. Maar we kunnen het met respect eens zijn, zonder op de ander in te hakken. We hebben de plicht samen te werken en bruggen te bouwen voor het gemenebest. De vernietigende gevolgen van polarisatie zijn te groot.

 

Gebruik sociale media verstandig

Wat betreft de hedendaagse revolutie in de communicatietechnologie, de sociale media hebben waarschijnlijk meer gedaan voor het bevorderen van partijdigheid dan voor het bezien van de wereld door de ogen van de ander. Wanneer we sociale media gebruiken, kunnen we eraan werken vriendelijker en eerlijker sociale media te bevorderen. We kunnen bijvoorbeeld Facebook-vrienden aanmoedigen, onjuiste informatie te verwijderen of denigrerende of haatdragende foto’s. Enkel het ‘ontvrienden’ of niet langer ‘volgen’ van iemand is geen oplossing. We moeten onze bezwaren bespreken, en dan besluiten hoe we er op een constructieve manier mee kunnen omgaan.

 

Richt de aandacht op feiten, niet op gevoelens

Polarisatie is vaak meer emotioneel dan feitelijk. Gevoelens zijn een slechte bron voor feitelijke informatie. Bijvoorbeeld, de gevolgen van de huidige historische megadroogte in de Verenigde Staten worden steeds ernstiger. Onderzoeksresultaten gepubliceerd in het nummer van 14 februari jl. in het tijdschrift Nature Climate Change stellen dat de twee voorbije decennia in het Amerikaanse zuidwesten de droogste periode in 1200 jaar vormen. En momenteel kent Frankrijk de meest ernstige droogte sinds de gegevens worden bijgehouden. Desondanks hebben nog veel mensen het gevoel dat klimaatverandering een voorbijgaand verschijnsel is, en dat de opwarming van de aarde een links verzinsel is. Gepolariseerde mensen neigen vaak ook naar misvormde gevoelens over wie de andere partij uitmaakt, of de andere godsdienstige groepering. Ze steunen en geloven onware stereotypen over ‘de ander’. Zijn alle Republikeinen dom? Zijn alle Democraten gevaarlijke linkse lieden? Zijn alle Mexicanen drugshandelaren? Zijn alle priesters pedofielen?

 

Controleer perspectieven en vooroordelen over anderen

Mensen helpen op een empathische manier te kijken naar een geminachte persoon of groep kan kwaadaardige gevoelens over hen verminderen. Perspectief is van belang. Jezus van Nazareth bijvoorbeeld was geen witte Europeaan, maar een getinte Jood uit het Midden-Oosten. Zijn leerlingen waren jonge mannen en vrouwen, waarschijnlijk nog geen achttien. Jezus zei er niets over als iemand homoseksueel was. Ik herinner mij een man die sterk tegen homoseksualiteit was en tijdens een parochievergadering zei dat homo’s die ‘uit de kast kwamen’ geen communie meer zouden moeten ontvangen, en niet langer welkom zouden moeten zijn in de parochie. Hij zei: ‘Homo’s zijn immoreel en smerig. We willen hen niet!’. Een paar weken nadat hij dit had gezegd, vertelde zijn achttienjarige zoon hem dat hij homoseksueel was. De vader bezocht mij, rode ogen van het huilen, en zei: ‘Hij was zo’n leuke aardige jongen’. Ik zei: ‘Je zoon is nog steeds een leuke aardige jongen. Houd je niet van je zoon?’ Hij antwoordde: ‘Natuurlijk wel.’ Daarop zei ik: ‘Vertel hem dat je van hem houdt. Steun hem. Er is niets mis met homoseksuele mensen. Sommige mensen zijn homoseksueel. Sommige mensen zijn heteroseksueel. Zij verdienen allemaal liefde en respect. Menselijke seksualiteit is ingewikkeld.’

 

Wees waarheidszoekers

Het is absoluut wezenlijk te beseffen dat niemand de hele waarheid in pacht heeft. Geen politieke partij. Geen kerk. Geen theologische groepering. Geen bepaalde godsdienst, ook de katholieke kerk niet. Geen bepaald land of volk. We zoeken allemaal de waarheid. We moeten naar elkaar luisteren. We moeten al samenwerkend leren. We moeten samen met ‘de ander’ zoeken, terwijl we bruggen bouwen over godsdienstige, ideologische en politieke kloven.

 

*****

 

Een student vroeg de beroemde antropologe Margaret Mead (1901-1978) wat zij beschouwde als het eerste teken van beschaving in een cultuur. Mead antwoordde dat het eerste teken van beschaving in een antieke cultuur een gebroken dijbeen was dat was genezen. Zij legde uit dat in de dierenwereld een dier dat een poot breekt, sterft. Een gebroken dijbeen dat is genezen, aldus Mead, toont aan dat iemand de tijd heeft genomen bij degene die viel te blijven, de wond te verzorgen, de ander in veiligheid te brengen en te verzorgen tijdens het herstel. Iemand anders door problemen helpen is het begin van beschaving.

Laten we beschaafd zijn in onze gepolariseerde wereld. We breken het huis niet af. We renoveren. We vernieuwen. Zo nodig herbouwen we. Samen kunnen we opbouwende verandering mogelijk maken.

 

(vertaling: Herman Simissen)

 

Reageren? Mail naar jadleuven@gmail.com

 

John Alonzo Dick (*1943) bekleedde als derde the Chair for the Study of Religion and Values in American Society aan de KU Leuven. Hij is voormalig academisch decaan van het American College van de KU Leuven en hoogleraar. Hij publiceerde onder meer samen met K. Schelkens en J. Mettepenningen A Aggiornamento? Catholicism from Gregory XVI to Benedict XVI (Brill, Leiden en Boston, 2013). Recent verscheen zijn boek Jean Jadot: Paul’s Man in Washington (Another Voice Publications 2021), een biografie van de Belgische bisschop Jean Jadot die van 1973 tot 1980 Apostolisch Afgevaardigde in de Verenigde Staten was.