Vernedering en verheffing
Peter Hanegraaf*
Inleiding
Duizenden publicaties zijn sinds het verschijningsjaar van Wuthering Heights, 1847, gewijd aan een veelheid van onderwerpen in deze roman.[1] De liefde kwam daarbij veelvuldig aan bod, en meestal werd de focus gelegd op de relatie van Heathcliff en Catherine. De onstuimige aard daarvan, die soms tot op woeste hoogten klimt, sprak meer tot de verbeelding dan de relatief kalme relatie tussen Hareton en Cathy. Hier zal worden betoogd, tegen deze communis opinio in, dat Emily Brontë (1818-1848) de twee relaties gelijkwaardig en spiegelbeeldig heeft opgezet. Ze creëerde daarmee de mogelijkheid te reflecteren op de filosofische vraag waaraan liefde moet voldoen om te kunnen functioneren tussen twee mensen. Bij de bespreking zal gebruik worden gemaakt van secundaire literatuur van Martha Nussbaum, die de algemene mening vertegenwoordigt en van Marianne Thormählen, die de relatie van Hareton en Cathy wel een groter belang toekent, maar daarin nog niet ver genoeg gaat.
Wuthering Heights – de roman
Emily Brontë geeft in Wuthering Heights het liefdesthema vorm aan de hand van twee paren, Heathcliff met Catherine Earnshaw en Hareton Earnshaw met Catherine Linton[2]. De paren kampen met dezelfde problematiek: de mannelijke helft van elk paar is vernederd tot het niveau van een armoedige, ongeletterde knecht. Dat vormt een barrière voor het succes van de liefde, waar de twee vrouwen tegenovergesteld mee omgaan. De lezer krijgt als het ware twee scenario’s gepresenteerd.
De hoofdverteller van de roman, Lockwood, vertelt hoe hij in 1801 Heathcliff ontmoette in zijn huis Wuthering Heights, voormalig eigendom van de familie Earnshaw. Lockwoord huurt van hem het landhuis Thrushcross Grange, dat voorheen in handen was van de familie Linton. Het eigenlijke verhaal wordt weer aan Lockwood verteld, voornamelijk door de huishoudster Ellen Dean. Zij maakte dertig jaar geleden mee hoe vader Earnshaw de zigeunerjongen Heathcliff meebracht van een reis en liefdevol opnam in zijn gezin. Dat leidde tot jaloerse reacties bij het grootste deel van het huishouden. Toen vader Earnshaw stierf kreeg zijn zoon Hindley het heft in handen en vernederde Heathcliff naar het niveau van knecht. Ook de familie Linton moest niets van Heathcliff hebben. Heathcliff en Catherine zijn zielenmaten, maar zij raakt ook verliefd op Edgar. Wanneer Catherine en Ellen die liefdes bespreken zegt Catherine dat ze niet kan trouwen met Heathcliff, omdat haar dat zou vernederen. Heathcliff hoort dit en vertrekt zonder dat Catherine het merkt. Hij komt drie jaar later als een heer terug, gefortuneerd en ontwikkeld. Catherine en Edgar zijn dan een half jaar getrouwd.
Catherine is ziekelijk en sterft nadat ze haar dochter Cathy ter wereld heeft gebracht. Vlak daarvoor heeft Heathcliff haar nog bezocht in een innig samenzijn vol verwijten. Heathcliff neemt uitgebreid wraak op beide families. Hij ontfutselt Wuthering Heights aan Hindley vlak voor zijn dood en vernedert vervolgens diens zoon Hareton tot het niveau van knecht. Isabella Linton, de zus van Edgar, wordt verliefd op Heathcliff. Ze trouwen maar hij behandelt haar vreselijk en dwingt later hun zoon te trouwen met Cathy. Op die manier wordt Heathcliff ook eigenaar van Thrushcross Grange na de dood van Edgar. Cathy’s jonge echtgenoot sterft spoedig, waarna zij in het gezelschap van Hareton en Heathcliff blijft wonen op Wuthering Heights. De relatie van Cathy en Hareton heeft een moeizaam begin, waarin zij hem bespot om zijn ongeletterdheid. Ze vatten toch liefde op voor elkaar en Cathy helpt hem te leren lezen. Het zien van dit paar doet Heathcliff terugdenken aan Catherine. Hij ziet daarop af van wraak op hen. Hij sterft korte tijd later in het vooruitzicht na zijn dood herenigd te worden met zijn Catherine. Cathy en Hareton zullen op nieuwjaarsdag in het huwelijk treden.
Martha Nussbaum – christelijke schaamte
Martha Nussbaum (01947) is een gelauwerd filosoof, die zich in tientallen boeken en honderden artikelen in een veelvoud van filosofische vraagstukken heeft verdiept. De relatie tussen ethiek en literatuur en de rol van emoties daarbij kwamen onder andere aan bod in Love’s knowledge (1990) en Upheavals of thought (Oplevingen van het denken 2001). Daarin onderbouwt ze haar ideeën door analyse van werken uit de wereldliteratuur, waaronder Wuthering Heights.[3]
De centrale vraag voor Nussbaum is waarom Catherine Heathcliff niet kan accepteren, waarom ze hem en haar eigen ziel ontrouw moet zijn. De liefde van Heathcliff en Catherine vereist dat ze zich volkomen blootgeven aan elkaar. Heathcliff is daar wel toe in staat, hij is volgens haar altruïstisch en een Christusfiguur in zijn opoffering voor de ander. Catherine kan die naaktheid niet verdragen, ze moet die uit angst en schaamte bedekken met de ‘kleding van het Linton-leven’ en alles wat daarbij hoort. Het is volgens Nussbaum het christendom dat op de angst en schaamte reageert door te zeggen dat we ons moeten bedekken, bijvoorbeeld met een vijgenblad of met hoop op de hemel. Het christendom zegt dat we ons moeten schamen voor naaktheid, dat we terug moeten schrikken voor de sterke blik van de liefde.
Nussbaum vraagt zich af of in de liefde van Cathy en Hareton misschien dan wel een hemel verborgen ligt. Ze vindt de mannelijke kwetsbaarheid van Hareton hoopgevend, maar Cathy schiet in haar ogen tekort. Cathy speelt alleen maar haar beschavende kracht en is slechts een bleke schim van Catherine. Hareton zal dientengevolge spoedig even dood zijn als zij.
Nussbaum concludeert dus dat liefde in Wuthering Heights alleen te vinden is in de relatie van Heathcliff en Catherine. Schaamte, ingegeven door het christendom, belet Catherine van die liefde met Heathcliff een succes te maken.
Marianne Thormählen – barmhartigheid
Marianne Thormählen (01949) was hoogleraar in de Engelse literatuur aan de Universiteit van Lund in Zweden, van 1996 tot haar emeritaat in 2016. Ze is onder andere gespecialiseerd in de gezusters Brontë en publiceerde over hen The Brontës and Religion (1999), The Brontës and Education (2007) en als redacteur The Brontës in Context (2012).
Thormählen beschrijft dat het generaties van lezers en critici maar niet lukte een moraal te vinden in Wuthering Heights.[4] Ze neemt de handschoen op en vindt de moraal in barmhartigheid (‘loving kindness’), die geduldig is en vergevingsgezind, overeenkomstig de ethische leer van het christendom. Die is volgens haar verantwoordelijk voor het blijvende geluk dat enkele personages in de roman ondervinden.
Deze instelling is niet terug te vinden bij Catherine en Heathcliff. Thormählen kenschetste haar in een eerder artikel als een ‘mentally unstable egomaniac’ en hem als een ‘infernally sadistic brute’.[5] Ze vindt die positionering nu enigszins te extreem, maar is nog steeds van mening dat deze twee iedereen, ook elkaar, verschrikkelijk behandelen. Hun wederzijdse toewijding ziet ze als een manifestatie van zelf-liefde, er is geen besef van de ander als een ‘ander’.
Thormählen vindt Hareton en Cathy als personages niet belangrijk genoeg in de roman om een ethisch raamwerk te kunnen dragen, maar een ethisch patroon is in hun acties wel te onderscheiden. Ze moeten beiden hun trots overwinnen om nader tot elkaar te komen. Hareton moet voor dit doel ook ingaan tegen de wil van Heathcliff, de enige persoon die hij tot dan toe liefhad. Catherine moet die liefde accepteren en stoppen met weerstaan van Heathcliff en kwaadspreken over hem. Haat en wraak brengen in Wuthering Heights geen bevrediging; geluk is afhankelijk van het vermogen om te vergeven – de bitterheid over aangedaan onrecht moet worden overwonnen, zodat barmhartigheid de acties kan sturen.
Thormählen concludeert dat er geen liefde aanwezig is in de relatie van Heathcliff met Catherine, alleen zelf-liefde. In de relatie van Hareton en Cathy, die ze personages van ondergeschikt belang vindt, is een ethisch patroon van ‘loving kindness’ te ontdekken.
Succes in de liefde – vernedering en verheffing
In tegenstelling tot Nussbaum en Thormählen lijkt mij dat in beide relaties sprake is van liefde. En juist door ze spiegelbeeldig en gelijkwaardig tegenover elkaar te zetten schept Brontë de mogelijkheid haar boodschap over liefde voor het voetlicht te brengen. Om die boodschap te kunnen ontwaren, is het noodzakelijk de beschrijving van de aard van beide relaties, zoals die door Nussbaum en Thormählen gegeven is, op een wat andere manier te interpreteren.
Ten eerste behoeft de relatie van Heathcliff en Catherine bijstelling. Nussbaum noemt Heathcliff ‘altruïstisch’ en ‘christusachtig’. Dit is een ronduit verkeerde voorstelling van zaken: iemand die zich alleen tegenover de geliefde wegcijfert, maar tegenover geen enkele ander, verdient de benaming altruïstisch niet. Ook kan Heathcliff niet echt met Christus vergeleken worden, want als hij zichzelf al opofferde, dan alleen weer voor zijn geliefde en niet, zoals Christus, voor allen. Thormählen gaat daarentegen weer erg ver in haar uitspraak dat er tussen Heathcliff en Catherine alleen sprake is van zelf-liefde. De innigheid waarmee Catherine zich identificeert met de ander, bijvoorbeeld met de uitspraak ‘Nelly, I am Heathcliff – he’s always, always in my mind’, duidt op een diepere betrokkenheid (blz. 82). Ook in hun laatste samenzijn is veel innigheid aanwezig, naast de verwijten die ze elkaar maken. Maar het is wel een gemankeerde liefde, omdat ze niet in staat zijn gebleken bij elkaar te komen.
Ten tweede wordt de aard van de relatie van Hareton en Cathy niet op waarde geschat. Nussbaum vindt Cathy maar een schaduw van Catherine en Hareton zal binnenkort zo dood zijn als zij. Thormählen wijst er daarentegen terecht op dat de relatie van Hareton en Cathy van groter belang is dan meestal wordt aangenomen. Maar ook zij onderschat de aard van de relatie, omdat zij die beperkt ziet tot ‘loving-kindness’. De roman biedt echter voldoende bewijs dat de relatie aanzienlijk verder gaat, dat het hier echt liefde betreft. Beide vertellers, Ellen Dean én Lockwood brengen dit aan ons over in niet mis te verstane bewoordingen. Ellen benadrukt hun liefde met: ‘both their minds tending to the same point – one loving and desiring to esteem; and the other loving and desiring to be esteemed – they contrived in the end to reach it’ en ‘the crown of all my wishes will be the union of those two’ (blz. 316). Lockwood ziet Hareton en Cathy terugkomen van een wandeling en is onder de indruk van hun liefde: ‘They are afraid of nothing […] Together, they would brave satan and all his legions’ (blz. 337). Dat Brontë dit als een serieuze liefde heeft bedoeld, een nieuw begin, maakt ze ook symbolisch nog eens duidelijk door het voorgenomen huwelijk op nieuwjaarsdag te laten plaatsvinden.
Het valt niet te ontkennen dat het christendom een belangrijk thema is in Wuthering Heights. Toch lijkt het niet, zoals Nussbaum denkt, de belangrijkste barrière voor het succes van de liefdes in de roman. Die is eerder gelegen in standsverschillen. Het breekpunt voor Heathcliff en Catherine vindt plaats wanneer Catherine met Ellen praat over haar liefdes voor Edgar Linton en voor Heathcliff. Dit gesprek wordt, ongemerkt door Catherine, beluisterd door Heathcliff. Precies wanneer hij Catherine hoort zeggen dat het voor haar een vernedering zou zijn om met hem te trouwen – ‘It would degrade me to marry Heathcliff’ – gaat hij weg om pas drie jaar later terug te komen (blz. 81). Brontë maakt bij de eerste keer dat het woord in de roman voorkomt duidelijk wat onder ‘degradation’ verstaan moet worden. Na de dood van zijn vader kreeg Hindley de zeggenschap over Wuthering Heights. Toen vernederde hij Heathcliff: ‘He drove him from their company to the servants, deprived him of the instructions of the curate, and insisted that he should labour out of doors instead’ (blz. 46). Vernedering betreft dus wonen, onderwijs en werken; in feite wordt Heathcliff verlaagd tot de lagere stand van armoedige arbeider. Catherine wil zich niet vernederen tot dat niveau. Heathcliff heeft zich de woorden van Catherine bijzonder aangetrokken, want hij verdwijnt drie jaar lang en keert dan terug als een welgestelde, ontwikkelde gentleman – ‘retained no marks of former degradation’ (blz. 96). Vernedering speelt ook een centrale rol in de relatie van Hareton en Cathy. Heathcliff laat na Hindleys dood, als onderdeel van zijn uitgebreide wraakacties tegen de Earnshaws en de Lintons, Hareton dezelfde vernedering ondergaan waaraan hijzelf onderworpen is geweest met de woorden: ‘Now, my bonny lad, you are mine! And we’ll see if one tree won’t grow as crooked as another, with the same wind to twist it!’ (blz. 187). Hareton moet werken als boerenknecht, hij is ongeletterd, slecht gekleed en hij heeft geen geld – Lockwood noemt hem een ‘boor’ en ‘his dress and speech were both rude’ (blz. 12-13). Vooral in de ongeletterdheid ligt de grote barrière naar het opbouwen van een relatie met Cathy, maar uiteindelijk ook de oplossing.
De spiegelbeeldige opzet van de twee relaties wordt al in het begin van de roman aangekondigd. Lockwood is door weersomstandigheden gedwongen op Wuthering Heights te overnachten in de bedstede van Catherine. Belangrijke thema’s worden daar symbolisch geïntroduceerd, zoals religie en vergiffenis in zijn nachtmerries. Daarvoor al ziet Lockwood gegraveerd staan: ‘Catherine Earnshaw […] Catherine Heathcliff […] Catherine Linton’ (blz. 19). Dit is de weg die Catherine aflegt: geboren als Earnshaw, zielsverwant met Heathcliff, getrouwd met Edgar Linton. Het is ook de volgorde die Cathy zal afleggen, maar dan spiegelbeeldig. Ze is geboren als Linton, is getrouwd geweest met Linton Heathcliff en zal nog trouwen met Hareton Earnshaw. Dit spiegelbeeldige karakter komt terug in meerdere aspecten van de twee relaties.[6] Bij beide speelt vernedering een sleutelrol; een Earnshaw (Hindley) vernedert Heathcliff en vervolgens vernedert Heathcliff een Earnshaw (Hareton). Heathcliff reageert met haat op Hindley Earnshaw, maar Hareton Earnshaw met liefde op Heathcliff. De Earnshaws en Lintons verliezen al hun bezittingen aan Heathcliff en door Cathy en Hareton winnen Lintons en Earnshaws de bezittingen weer terug van Heathcliff. Heathcliff en Catherine kunnen alleen samenkomen in de dood, Hareton en Cathy komen samen in het leven. Het belangrijkste spiegelbeeldige aspect geeft de kern aan van succesvolle liefde: Catherine is niet in staat zich heen te zetten over de vernedering die trouwen onder haar stand zou betekenen. Cathy zet zich over de vernedering heen die een relatie met Hareton zou kunnen betekenen en doordat ze samen aan zijn verheffing werken kan hun liefde bloeien.
Concluderend kan gesteld worden dat Emily Brontë ons over de succesvolle liefde heeft willen leren dat het niet voldoende is om zielsveel van elkaar te houden, jezelf weg te cijferen of op te offeren voor de geliefde ander. Je moet verder gaan en zelfs barrières durven nemen als vernedering, zoals die van het standenverschil, om tot een succesvolle liefde te komen. Zo kan vernedering omgebogen worden in verheffing.
Liefde in de 21e eeuw
De vraag of liefde als vraagstuk nog relevant is in onze huidige tijd moet nadrukkelijk bevestigend worden beantwoord. Veel van de factoren die bepalend zijn voor de liefde in Wuthering Heights spelen weliswaar nu niet meer, of op een fundamenteel andere manier. Het huwelijk als levenslang vast verbond is al langdurig aan erosie onderhevig. Religie en standen spelen voor steeds minder mensen een belangrijke rol bij liefdeservaringen. Toch maken deze veranderde omstandigheden het vraagstuk liefde niet minder relevant, integendeel. Telkens bij dit soort grote veranderingen zal opnieuw moeten worden nagedacht over wat liefde betekent in ons leven en hoe we er een succes van kunnen maken.
Kijkend naar de toekomst, zoals de antropologe en futurologe Van Voorst recent deed, geldt dat zo mogelijk nog meer.[7] Zij constateert onder andere dat technologie, bijvoorbeeld in de vorm van robots, avatars of kunstmatige intelligentie steeds meer de rol zal overnemen die mensen nu nog spelen. Dit zou de liefde fundamenteel kunnen veranderen, zodanig dat we ook andere mensen gaan worden. Filosofische bezinning op de implicaties van deze verandering kan dan van groot belang zijn.
Ook de inzichten van Emily Brontë zijn van blijvend belang. In elke tijd geldt dat in een goede relatie belangrijke barrières moeten worden overwonnen en dat het gezamenlijk aanpakken daarvan je sterk genoeg kan maken om ‘zelfs satan’ in wat voor vorm dan ook aan te kunnen.
Conclusie
Concluderend kan worden gesteld dat Wuthering Heights bij Nussbaum, Thormählen en mij aanleiding geeft tot radicaal verschillende oordelen over de liefdes in de roman. Niet alleen worden de relaties van de vier hoofdpersonen op fundamenteel verschillende manieren beoordeeld. Ook worden volstrekt verschillende levenslessen getrokken uit de roman.
Voor mij geeft Brontë ons een waardevolle les door twee paren een soortgelijke beproeving te laten ondergaan met geheel verschillende aanpak en uitkomsten. Dit onderstreept wat Jeroen Vanheste in Denkende romans stelt over de functie die literatuur kan vervullen.[8] Wuthering Heights biedt ons in een soort van experiment, waarin falen en slagen tegenover elkaar worden geplaatst, de mogelijkheid om praktische wijsheid op te doen en geeft ons inzicht in de kunst van het succesvol omgaan met de liefde. De verhalende vorm biedt Brontë de mogelijkheid tot het weergeven van emoties, vaak overdreven naar onze huidige maatstaven. Ze kan hierdoor ook menselijke motieven tonen, waarbij liefde en wraak de boventoon voeren en existentiële situaties als verliefdheid, zelfhaat en zelf-liefde invoelbaar maken.
Reageren? Mail naar: peter.hanegraaf@gmail.com
Peter Hanegraaf (1955) studeerde sociologie aan de Universiteit Utrecht en was daarna werkzaam als IT manager. Hij studeert momenteel cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit met als aandachtsgebieden literatuur en filosofie.
Bijlage: Stamboom van de Earnshaws en Lintons
[1] Emily Brontë, Wuthering Heights, Penguin Classics, Londen, 2010. Volgende verwijzingen naar deze uitgave staan tussen haakjes in de tekst.
[2] Zie de bijlage voor een overzicht van de familierelaties van de Lintons en de Earnshaws; Catherine Earnshaw zal in het vervolg ‘Catherine’ genoemd worden; Catherine Linton zal met ‘Cathy’ aangeduid worden.
[3] Martha Craven Nussbaum, ‘Romantische verheffing: Emily Brontë’ in: Idem, Oplevingen van het denken. Over de menselijke emoties, Ambo, Amsterdam 2001, blz. 511-531.
[4] Marianne Thormählen, ‘Christian Ethics in Wuthering Heights’, English Studies, 95 oktober 2014, blz. 637–53.
[5] Ze verwijst hier naar Marianne Thormählen, ‘The Lunatic and the Devil’s Disciple. The ‘Lovers’ in Wuthering Heights’, The Review of English Studies, 48 1997, blz. 183–197.
[6] Ook William Madden wijst op contrasten en parallellen tussen de twee relaties: William A. Madden, ‘Wuthering Heights. The Binding of Passion’, Nineteenth-Century Fiction, 27 1972, blz. 127–154.
[7] Roanne van Voorst, Met z’n zessen in bed. De toekomst van liefde – van polyamorie tot relatiepillen, Uitgeverij Podium, Amsterdam, 2022.
[8] Jeroen Vanheste, Denkende romans. Literatuur en de filosofie van mens en cultuur, Damon, Eindhoven, 2020.