Helge Daniëls*

 

De auteur wenst Emad Hajjaj uitdrukkelijk te bedanken voor het ter beschikking stellen van zijn foto en de cartoons die zijn opgenomen in dit artikel.

 

Op zondag 30 augustus lieten de Jordaanse autoriteiten de cartoonist Emad Hajjaj op borgtocht vrij. Sinds woensdag 26 augustus zat de Jordaanse cartoonist  in voorarrest naar aanleiding van een cartoon die hij diezelfde dag publiceerde op de website Al-Araby al-Jadeed (https://www.alaraby.co.uk/portal) en op zijn Facebookpagina. In de cartoon geeft hij  kritiek op het normalisatieakkoord tussen de Verenigde Arabische Emiraten en Israël. Het verdrag, dat ondertekend werd op 13 augustus 2020, was volgens de VAE verbonden aan de voorwaarde dat Israël afziet van een annexatie van de Westelijke Jordaanoever. Niet alleen kondigde premier Netanyahu aan zich niet aan die ‘voorwaarde’ te houden, hij stak ook een stokje voor de verkoop van F-35 vliegtuigen door de VS aan de VAE. Hoewel de VAE beweert de Palestijnen een dienst te willen bewijzen met dit akkoord, geven verschillende Palestijnse bronnen aan dat dit eerder een dolk in de rug is, omdat het normalisering met Israël loskoppelt van vrede, en met name het opgeven van bezet gebied. De vermelding ‘Kiryat Gat’, onder de woorden ‘salam- Peace-shalom’ en de vlaggen van de VAE, VS en Israël op de cockpit van het vliegtuig dat op 31 augustus 2020 de eerste commerciële vlucht tussen Tel Aviv en Abu Dhabi, via Saoedisch luchtruim, uitvoerde strooide nog meer zout in de wonde. Kiryat Gat werd immers gebouwd op de restanten van de voormalige Palestijnse dorpen Iraq al-Manshiyya en Faluja, verwoest in 1948. Op een foto op de website van Middle East Eye is dit duidelijk te zien:  https://www.middleeasteye.net/news/israel-uae-first-flight-plane-kiryat-gat-palestine-nakba[i]

De gewraakte cartoon heeft als titel ‘Israël vraagt de VS geen F-35 vliegtuigen te verkopen aan de VAE’ en beeldt de emir van Abu Dhabi, Sjeik Mohammed bin Zayed bin Al Nahayan, ook wel MbZ genoemd, karikaturaal af met een gezicht dat lijkt op dat van een kameel. In zijn handen houdt hij een vredesduif, met de Israëlische vlag op haar vleugel, die hem in het gezicht spuwt. In de grootste spuugvlek in zijn gezicht, die de vorm van een gevechtsvliegtuig heeft, staat in het Arabisch tif­f-35, dat assoneert met F-35. Het werkwoord taff – yatuff betekent in het Arabisch ‘spuwen’ (’tuffen’ in het Vlaams). De uitdrukking tuffan laka (of tuff ‘alēk in de spreektaal) wordt gebruikt om uitdrukking te geven aan misprijzen en minachting en wordt meestal nogal braaf als ‘foei’ vertaald. De meer letterlijke betekenis van de uitdrukking wordt in de cartoon gevisualiseerd. Gezien de ophef die in de Arabische wereld rond het akkoord ontstond, is het niet alleen de Israëlische staat die de emir in het gezicht spuwt (door zich niet aan de ‘beloftes’ te houden), maar spuugt ook een groot deel van de Arabische bevolking op hem.

‘Israël vraagt de VS geen F-35 vliegtuigen te verkopen aan de VAE’ (Emad Hajjaj)[ii]

 

Voor sommige commentatoren op Twitter, maar vooral ook de Jordaanse autoriteiten was deze cartoon een brug te ver. De officiële beschuldiging tegen Hajjaj luidt dat hij de relaties met een zusterstaat vertroebeld heeft (ta‘kīr ṣafw al-‘alāqāt ma‘a dawla šaqīqa).[iii]  Om Hajjaj te kunnen arresteren werd een beroep gedaan op de wet op cyber-crimes,[iv] waardoor de zaak automatisch voor de rechtbank van de staatsveiligheid komt, een militair tribunaal waar terrorisme-gerelateerde zaken behandeld worden. Verscheidene activisten en organisaties, waaronder Journalisten Zonder Grenzen, sprongen in de bres voor Hajjaj en de cartoonist werd enkele dagen later, op 30 augustus 2020, vrijgelaten. De zaak werd ondertussen overgeheveld naar de burgerlijke rechtbank, maar de aanklacht wegens smaad werd echter niet ingetrokken. Indien hij schuldig bevonden wordt, staat hem een gevangenisstraf van enkele jaren te wachten.

In een podcast op haar website vermeldt al-Araby al-Jadeed dat een kritische cartoon de relaties tussen twee staten onmogelijk kan beïnvloeden en dat de arrestatie, hoewel de Jordaanse grondwet de vrijheid van meningsuiting garandeert, politiek gemotiveerd is.[v] Bovendien had Hajjaj eerder in augustus al een aantal cartoons gepubliceerd die kritisch waren over de normalisatie. Zo verscheen op 16 augustus 2020 een cartoon met een vlaggestok waaraan de Israëlische vlag wappert. Daarnaast staat MbZ, afgebeeld als vlaggestok met een wapperende kufiya als vlag. De kufiya waait in dezelfde richting als de Israëlische vlag.

Zonder titel (Emad Hajjaj)[vi]

 

Bovendien neemt Hajjaj wel vaker andere Arabische staatshoofden en politici op de korrel. Op 29 juli 2020 verscheen een weinig flatterende afbeelding van de Egyptische president Abd al-Fattah al-Sisi als commentaar op zijn uitspraken over de bouw van de Ethiopische Nahda-dam (Grote Ethiopische Renaissance Dam) op de Blauwe Nijl: ‘Wat Egypte nog rest!’ al-Sisi wordt afgebeeld op de dam met de opening van de afvoerpijp als mond waar alleen nog maar modder uitstroomt. Boven de modder brakende president staat ‘de uitspraken van al-Sisi’ en op de zijkant van de muur ‘de Nahda-dam’. De vuile brij die uit al-Sisi’s mond komt verwijst naar de Egyptische vrees dat de Nijl nog weinig meer dan een modderstroompje zal zijn wanneer Ethiopië het stuwmeer effectief laat vollopen, maar alludeert ook op al-Sisi’s dreigende taal met betrekking tot het diplomatieke conflict en de hortende onderhandelingen over de dam.

‘Wat Egypte nog rest!’ (Emad Hajjaj)[vii]

 

Daarnaast toonde hij op 10 augustus, na de explosie in Beiroet de krokodillentranen van de Libanese president Michel Aoun. We zien een huilende Aoun die een persconferentie geeft. De microfoons staan echter op de stronk van een omgehakte ceder.[viii] De bijl in Aouns linkerhand geeft aan dat hij de ceder zelf omgehakt heeft en dus (mee) politiek verantwoordelijk is voor de explosies.

Zonder titel (Emad Hajjaj)[ix]

 

Deze en vele andere kritische politieke cartoons lokken steevast reacties uit, maar leidden niet tot represailles. De Jordaanse grondwet onderschrijft de vrijheid van meningsuiting en Hajjaj tekende in het verleden ook enkele keren koning Abdallah II. De cartoon die tot Hajjajs arrestatie leidde, werd echter geïnterpreteerd als een persoonlijke belediging aan het adres van MbZ. De economische en politieke macht van de VAE is nu eenmaal niet te vergelijken met die van Egypte of Libanon en met duizenden Jordaanse gastarbeiders binnen zijn grenzen kan de VAE die macht gemakkelijk laten gelden in Jordanië.

 

De Jordaanse context

Bovendien rommelt het de laatste tijd in Jordanië, dat doorgaans als een van de meer stabiele landen van het Midden-Oosten wordt beschouwd. Hierdoor komt de vrijheid van meningsuiting in toenemende mate onder druk te staan. In de aanloop naar de parlementsverkiezingen die op 10 november 2020 gehouden worden is er de laatste maanden een golf van arrestaties aan de gang. Enorme werkloosheid, voornamelijk bij de jeugd, vormt al jaren een uitdaging voor het Hashemitisch Koninkrijk. In 2018 kwam die jeugd massaal op straat om tegen het economische beleid te protesteren en in 2019 organiseerde de onderwijsbond een grote staking. Toen deze zomer de eerder toegezegde loonsverhoging onder het mom van corona weer ingetrokken werd, gingen de leerkrachten opnieuw in staking en trokken de straat op. Verschillende leidinggevende figuren werden gearresteerd. De arrestaties werden op 30 juli 2020 door Hajjaj becommentarieerd in ‘#[Wij staan] aan de kant van de leerkracht’. De titel verwijst ook naar de hashtag die de link is naar de facebookpagina ter ondersteuning van de leerkrachten.[x] De cartoon toont een potlood, horizontaal verspreid over een reeks verbodsborden. De suggestie is dat het potlood door de verbodsborden in stukjes gebroken wordt.

 

‘#Aan de kant van leerkracht’ (Emad Hajjaj)[xi]

 

De arrestatie van de leiders van de onderwijsbond moet ook gezien worden in het kader van de hoog oplopende spanningen tussen de autoriteiten en de Jordaanse tak van de Moslimbroeders. In een opiniestuk op Middle East Eye (https://www.middleeasteye.net/) stelt Mohammad Abu Rumman dat de Jordaanse staatsmedia een verband legden tussen de onderwijsbond, die momenteel geleid wordt door een lid van de Moslimbroederschap, Nasser al-Nawasreh, en suggereerden dat de vakbond door de partij gebruikt wordt om haar eigen agenda door te drukken.[xii] Abu Ruman schetst de moeizame relaties tussen de Jordaanse overheid en de Moslimbroeders. Sinds het begin van de Arabische Lente in 2011 kwam de beweging in Jordanië onder toenemende druk te staan. Naar aanleiding van de betogingen, waarbij ook de Moslimbroeders aanwezig waren, organiseerde de Jordaanse regering een nationale dialoog. De beweging weigerde echter aan de gesprekken deel te nemen en nam evenmin deel aan de parlementsverkiezingen een jaar later. In de verkiezingen van 2016 bemachtigde de politieke arm van de Moslimbroeders, het Islamitisch Actiefront (IAF, ḥizb ğabhat al-‘amal al-islāmī) 16 zetels. Sinds in 2013 president Mohamed Morsi van de macht verdreven werd en in de gevangenis belandde, waar hij in 2019 overleed, wordt de Moslimbroederschap in Egypte als een terroristische organisatie bestempeld.[xiii] Sindsdien is ook de druk op Jordanië toegenomen om de Moslimbroeders te criminaliseren. Twee maanden geleden, op 16 juli 2020, ontbond het Hooggerechtshof in Amman de Moslimbroederschap met als argument dat ze geen officiële licentie voor politieke organisaties heeft.[xiv] Desondanks kondigde het IAF alsnog deel te zullen nemen aan de verkiezingen. Momenteel staan de relaties helemaal op scherp. Op zondag 20 september 2020 werd Badi Alrafaiah, vakbondsleider, islamitisch activist en lid van het Islamitisch Actiefront gearresteerd. Deze keer luidt de aanklacht ‘het beledigen van de president van een bevriende staat’ (taḥqīr ra’īs dawla šaqīqa) en ‘aanstootgevend taalgebruik’ (iṭālat al-lisān). Volgens de Moslimbroeders is de rechtstreekse aanleiding voor de arrestatie een like die Alrafaiah enkele jaren geleden gaf aan een tweet waarin president al-Sisi vervloekt werd en waar hij ‘amen’ als commentaar aan toevoegde. De Jordaanse overheid gaf buiten de officiële aanklacht geen verder commentaar op de arrestatie, maar volgens Alquds Alarabi (https://www.alquds.co.uk/) lijdt het geen twijfel dat de Egyptische veiligheidsdiensten de tweet onder de aandacht van de censor brachten. Alrafaiah is overigens de voorzitter van de commissie die voor zijn partij de kieslijsten voorbereidt. Daarnaast is hij gekend als een hevige tegenstander van normalisatie met Israël.[xv]

Deze maand stierf ook de Burgeralliantie Partij (ḥizb al-taḥāluf al-madanī) een stille dood omdat tientallen leden plots ontslag namen, onder wie voormalig vicepremier Marwan al-Muasher. De Burgeralliantie werd opgericht als een breed pluralistisch project dat, over de grenzen tussen links en rechts heen, het belang van de civiele staat en democratie uitdraagt. Het initiatief werd, naast een platform van gevestigde politici en intellectuelen, voornamelijk door jongeren gedragen.[xvi] In een opiniestuk op al-Hurra stelt Jordaans journalist Malik Athamneh dat de Jordaanse autoriteiten democratische initiatieven als dit fnuiken uit angst voor een islamistische doorbraak, terwijl de Burgeralliantie Partij net de Moslimbroeders de wind uit de zeilen zou kunnen halen.[xvii]

 

Normalisatie

Ook in Jordanië zorgde het recente normalisatieakoord tussen de VAE en Israël voor de nodige opschudding. De Jordaanse minister van Buitenlandse Zaken wees het akkoord af in een verklaring waarin hij het belang van het beëindigen van de bezetting en het recht van de Palestijnen op terugkeer en een onafhankelijke staat benadrukte. Daarnaast stuurde Prins Ali bin Husein (een halfbroer van koning Abdallah II) een controversiële tweet met een foto van MbZ met daarover het woord ‘verrader’. De tweet werd ondertussen verwijderd. Niet alleen de Palestijnen, maar ook Jordanië heeft veel te verliezen bij de huidige normalisatiegolf, waaronder het beheer van de islamitische heiligdommen in Jeruzalem.

Het akkoord kadert in het hevig omstreden Trump Peace Plan, ook wel de deal van de eeuw (ṣafqat al-qarn, in het Arabisch) genoemd. De VAE is echter niet aan zijn proefstuk toe. Eerder dit jaar (op 2 februari 2020) vond in Oeganda een ontmoeting plaats tussen de Soedanese interim-president Abd al-Fattah al-Burhan en premier Netanyahu om een mogelijke normalisatie te bespreken. De VAE speelde, samen met de VS, een cruciale rol bij het organiseren van deze ontmoeting. In de Arabische pers werd al-Burhans ontmoeting met Netanyahu gezien als een aanzet tot het normaliseren van de betrekkingen met als doel in een goed blaadje te komen bij de VS, in het bijzonder om Soedan te schrappen van de lijst van landen die het terrorisme ondersteunen. Hoewel de handelsboycot tegen Soedan al in 2017 opgeheven werd, zou deze stap ertoe kunnen bijdragen de Soedanese economie uit het slop te halen. Economisch herstel is een van de vele uitdagingen waar de Soedanese overgangsregering voor staat om Soedan naar democratische verkiezingen in 2022 te leiden. Ook deze ontmoeting leidde tot een storm van protest. Of de Soedanese premier, Abdalla Hamdok en zijn overgangsregering al dan niet officieel op de hoogte waren van de ontmoeting, staat ter discussie. Hamdok geeft echter aan tegen normalisatie gekant te zijn. Op 25 augustus reisde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Michael Pompeo met de eerste officiële vlucht van Tel Aviv naar Khartoem, via Saoedisch luchtruim, naar Soedan. (Eerder al stelde Soedan zijn luchtruim open voor Israëlische vluchten naar Latijns-Amerika.) Tijdens het bezoek van Pompeo verklaarde Hamdok dat zijn overgangsregering geen mandaat heeft om diplomatieke betrekkingen aan te knopen met Israël en dat het schrappen van Soedan van de terrorismelijst geen argument kan zijn om over te gaan tot normalisatie. Ondertussen lijkt het vooruitzicht op Amerikaanse economische steun Soedan stilaan toch over de streep te halen. Daarnaast tekende op 15 september 2020 ook Bahrein een normalisatieakkoord met Israël.

Hoewel normalisatie met Israël dus brandend actueel is, was het thema nooit helemaal afwezig in de Arabische media. De enige twee Arabische landen die een vredesakkoord ondertekenden met Israël zijn Egypte (Camp David, 1979) en Jordanië (Wadi Araba, 1994 in het verlengde van het Oslo-akkoord van 1993). Beide akkoorden kwamen er echter telkens in weerwil van de brede publieke opinie waarvoor het openlijk aanknopen van banden met Israël taboe is. De Egyptische president Anwar Sadat bekocht het Camp David akkoord met zijn leven. Hoewel het een publiek geheim is dat verscheidene Arabische staatshoofden en politici discrete en minder discrete betrekkingen onderhouden met Israël of, ondanks retorische uithalen, een soort van modus vivendi wisten te bereiken, lokt openlijke normalisatie steevast hevige reacties uit. Zo leidden handelsrelaties tussen de Golfstaten en Israël enkele jaren geleden al tot pittige debatten. Individuele initiatieven of uitspraken van intellectuelen of kunstenaars komen ook doorlopend onder vuur te liggen.

 

Karikatuur en censuur

De arrestatie en aanklacht tegen Hajjaj wijzen op de kwetsbaarheid van cartoonisten en journalisten, maar ook die van schrijvers, kunstenaars en intellectuelen in het algemeen. De Palestijnse cartoonist, geestelijke vader van het onsterfelijke figuurtje Handhala en een van de Arabische pioniers van de moderne politieke cartoon, Naji Ali werd in 1987 in Londen neergeschoten. In 2013 werd de Syrische cartoonist Akram Raslan brutaal vermoord door het Syrische regime. En ook Ali Ferzat, eveneens Syriër, werd niet gespaard. In 2011 werd hij uit zijn auto gesleurd door een paar mannen van het regime die zijn handen en een vinger braken, zodat hij niet meer zou tekenen. Eerder werd hij al eens met de dood bedreigd door Saddam Husein.

Ook voor Hajjaj was het ook niet de eerste keer dat hij de dwingende hand van de censor voelt. Toen de Patriarch van de Oosterse Kerk, Theophilos III in oktober 2017 bezittingen van de Oosters Orthodoxe kerk in Oost-Jeruzalem aan Israël verkocht, maakte Hajjaj een cartoon waarop een gekruisigde Christus afgebeeld staat met een gedachtenballonnetje: ‘Ik ben de Messias, Jezus, zoon van Maria en ik neem afstand van patriarch Theophilos III en elkeen die betrokken is bij de verkoop van bezittingen van de eerbiedwaardige Orthodoxe Kerk aan de Israëlische bezetting …’

Zonder titel (Emad Hajjaj)[xviii]

 

Deze cartoon lokte veel verontwaardiging uit en Hajjaj werd voor de rechter gedaagd omdat hij het christendom beledigd zou hebben. Zelf ontkent hij dat de cartoon enige religieuze inhoud heeft, maar een puur politiek statement is.

Zijn eerste aanvaring met de Jordaanse censor had Hajjaj in 1997, bij wie hij ‘op de koffie gevraagd werd’ nadat hij een cartoon publiceerde die verwees naar een wet die het verzamelen van inlichtingen bij de veiligheidsdiensten in het kader van overheidsbenoemingen verbood. De cartoon zinspeelde erop dat ondanks het verbod het verzamelen van inlichtingen nog steeds schering en inslag was (awwal marra, 2019)[xix]. In 2000 werd zijn contract bij de Jordaanse krant al-Rai beëindigd omwille van een cartoon, mogelijk onder druk van de adverteerders (āriğ al-naṣṣ, 2019)[xx]. Hoewel Hajjaj beweert geen rekening te houden met de rode lijnen, maar ze ook niet bewust opzoekt, zijn er toch een aantal cartoons die hij in de lade laat liggen ‘omdat de tijd er nog niet rijp voor is’. (awwal marra, 2019) In zijn eerste online-archief, dat nu niet meer bestaat,[xxi] waren ook cartoons opgenomen die niet in de krant gepubliceerd konden worden. Deze werden gemarkeerd met een roze slipper in de rechterbovenhoek. In een interview met al-Araby al-Jadeed stelt Hajjaj dat cartoonisten sinds de opkomst van de sociale media in toenemende mate met een dubbele censuur geconfronteerd worden, namelijk die van de staatscensor en sociale censuur: “In de jaren 1990 hadden cartoonisten te lijden onder perscensuur. Maar nu, in het tijdperk van de sociale media, drukt het trio van politieke, religieuze en seksuele taboes zwaar op de werken van Arabische kunstenaars. De censuur van volgers en commentatoren op de inhoud van cartoons heeft een duistere kant. Er worden internettrollen gerekruteerd die er belang bij hebben om de bedoelingen van kunstenaars te verdraaien en kunstenaars zelf zwart te maken en ze te bestrijden. Cartoonisten proberen nog steeds een plaats te reserveren voor hun werk in deze ontvlambare ruimte.”[xxii] De cartoonist ontving meermaals bedreigingen via het internet.

Hajjaj liet zich in ieder geval niet van zijn stuk brengen door de arrestatie en de aanklacht. Begin september publiceerde hij niet alleen nog enkele cartoons over de normalisatie, maar ook enkele vinnige cartoons over censuur en het mijnenveld waar de cartoonist zich in bevindt. Op 1 september publiceerde hij een cartoon met als titel ‘Beroep: cartoonist!’. We zien een cartoonist met een lasmasker die een tekening maakt waar de vonken afspringen.

‘Beroep: cartoonist!’ (Emad Hajjaj)[xxiii]

 

Op 2 september volgde een cartoon waarin gespeeld wordt met het idee dat verscheidene Arabische intellectuelen al opperden, namelijk dat de coronacrisis door Arabische regimes gebruikt wordt om kritische stemmen te muilkorven, in dit geval onder druk van Israël. Het hoofd in deze cartoon draagt een blinddoek en een mondmasker in de vorm van een Israëlische tank.

Zonder titel (Emad Hajjaj)[xxiv]

 

Portret Hajjaj

Samen met Naji Ali en Ali Ferzat wordt Emad Hajjaj tot de meest getalenteerde Arabische cartoonisten gerekend. Tot 2000 werkte hij voor de Jordaanse krant al-Rai (http://alrai.com/). Momenteel werkt hij voor al-Araby al-Jadeed, waar hij redactiehoofd is van de sectie cartoons. Hij was een van de eersten die volledig digitaal werken en hij maakte ook verscheidene animatiefilms. Tot tweemaal toe won hij de Dubai Press Award.[xxv]

Als geen ander weet Hajjaj de vinger op de pols te houden van de Jordaanse maatschappij, en bij uitbreiding de Arabische, en lokale, regionale en internationale politiek. Zijn cartoons geven een gevat en ironisch commentaar op de actualiteit. Hajjaj is Jordaniër van Palestijnse origine. Hij werd veertig dagen voor de naksa of de Zesdaagse oorlog in 1967 geboren op de Westbank in al-Bireh en groeide op in het vluchtelingenkamp al-Wahdat, nabij Amman in Jordanië. Zijn vader was militair bij het Jordaanse leger. Hij studeerde aan Yarmouk Universiteit (Irbid, Jordanië) en woont in de Jordaanse hoofdstad Amman.

Zijn beroemdste creatie is Abu Mahjoob. Abu Mahjoob verschijnt in 1993 voor de eerste keer als een personage dat posters van de kandidaten tijdens de Jordaanse parlementsverkiezingen ophangt. Dit besnorde figuurtje draagt altijd een verschoten pak en een rood-wit geblokte šmāġ (kufiya) en ‘igāl en staat voor de modale Jordaniër en zijn visie op mens, maatschappij en politiek. In het Arabisch betekent ‘mahjoob’ (maḥğūb) dat wat bedekt of verborgen is en verwijst naar wat de doorsnee burger in het hart draagt, maar niet altijd hardop durft of kan zeggen.

Emad Hajjaj met zijn creatie Abu Mahjoob

 

Zoals een goede cartoonist betaamt weet Hajjaj kritiek en humor samen te brengen in een beeld dat evenveel zegt als een paginalang opiniestuk. Het is overigens misschien net die directheid die sommige cartoons zo ‘gevaarlijk’ maken in de ogen van diegenen die zich erdoor geviseerd voelen. Ze bereiken immers alle lagen van de bevolking. Ook in landen waar de censor doorgaans niet met al te harde hand optreedt kan een cartoonist die buiten de lijntjes durft te kleuren, in gespannen politieke omstandigheden, wel eens aan de verkeerde kant van de rode lijn terecht komen.

 

* Helge Daniëls (1972) is docent in de Onderzoeksgroep Arabistiek (KU Leuven). Ze doceert Arabisch, Arabische literatuur, Arabische sociolinguïstiek en het vertalen van Arabische literaire en mediateksten. Haar onderzoeksbelangstelling richt zich voornamelijk op de relatie tussen taalvariabiliteit en identiteitsconstructie en kan samengevat worden onder de titel ‘het Arabisch: taal, macht en identiteit’. Dit onderzoek is per definitie gesitueerd op het kruispunt van de studie van taal, politiek, geschiedenis en religie. Daarnaast schrijft ze over Arabische literatuur en publiceert ze op regelmatige basis literaire vertalingen, voor o.a. Dietse Warande en Belfort, PEN, Het Toneelhuis en de Poëziekrant.

 

Reageren? Mail naar: helge.daniels@kuleuven.be

 

[i] Tenzij anders vermeld, werden alle internetbronnen, inclusief de cartoons, laatst gecontroleerd op 30-9-2020.

[ii]https://www.alaraby.co.uk/%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-%D8%AA%D8%B7%D9%84%D8%A8-%D9%85%D9%86-%D8%A3%D9%85%D9%8A%D8%B1%D9%83%D8%A7-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%B7%D8%A7%D8%A6%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%A3%D9%81-35

[iii] Hajjaj meldde aan al-Araby al-Jadeed dat daarnaast ook twee cartoons over Saoedi Arabië vermeld worden in de aanklacht. (https://www.alaraby.co.uk/%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%AC-%D8%A3%D9%86%D8%A7-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%85-%D9%88%D9%84%D8%B3%D8%AA%D9%8F-%D9%85%D8%AC%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%8B)

[iv] Deze wet beoogt in principe het tegengaan van nepnieuws en haatdragend taalgebruik, maar wordt de laatste jaren in het Midden Oosten en Noord Afrika in toenemende mate gebruikt om de vrijheid van meningsuiting aan banden te leggen. Zo pasten o.a. Egypte en Jordanië in 2018 hun wetgeving omtrent cyber-crimes aan waardoor journalisten minder beschermd worden tegen gevangenisstraffen. Die bescherming wordt normaalgesproken gegarandeerd door de wetgeving omtrent pers en publicaties. (Osman, Ines, How Jordan is fostering a climate of censorship, MEE: https://www.middleeasteye.net/opinion/how-jordan-fostering-climate-censorship, laatste geraadpleegd op 24 september 2020).

[v]https://www.alaraby.co.uk/%D9%85%D8%B9-%D8%B2%D9%85%D9%8A%D9%84%D9%86%D8%A7-%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%AC%D9%91%D8%A7%D8%AC

[vi]https://www.alaraby.co.uk/%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-0

[vii] https://www.alaraby.co.uk/%D9%85%D8%A7-%D8%AA%D8%A8%D9%82%D9%89-%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B1

[viii] De ceder is het nationale symbool van Libanon en wordt op de Libanese vlag afgebeeld.

[ix]https://www.alaraby.co.uk/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D9%88-%D9%84%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86-0

[x]https://www.facebook.com/hashtag/%D9%85%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%85 (geraadpleegd op 23 september 2020)

[xi]https://www.alaraby.co.uk/%D8%A7%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%86

[xii] Mohammad Abu Rumman, Protest, reform and reaction: Jordan’s Muslim Brotherhood searches for a ‘safe passage’, https://www.middleeasteye.net/opinion/what-does-future-hold-jordans-muslim-brotherhood (geraadpleegd op 22 september 2020)

[xiii] Ook in o.a. Saoedi Arabië, Bahrein en de VAE, de strategische partners van Jordanië, is de Moslimbroederschap verboden. Qatar en Turkije steunen de beweging.

[xiv] Mohammad Abu Rumman, Protest, reform and reaction: Jordan’s Muslim Brotherhood searches for a ‘safe passage’, https://www.middleeasteye.net/opinion/what-does-future-hold-jordans-muslim-brotherhood (geraadpleegd op 22 september 2020) De Moslimbroederschap bevond zich legaal gezien al enige tijd in een grijze zone omdat ze haar licentie niet vernieuwde. In 2015 vroeg een splinterorganisatie, de Moslimbroederschap Associatie, een licentie aan en kreeg die ook, waardoor ze in Jordanië de facto de officiële vertegenwoordiger van de Moslimbroeders werd. (Mohammad al-Fadilat, Splinter Jordanian Muslim Brotherhood faction gets government green light, https://english.alaraby.co.uk/english/news/2015/3/3/splinter-jordanian-muslim-brotherhood-faction-gets-government-green-light , geraadpleegd op 24 september 2020)

[xv]https://www.alquds.co.uk/%d8%a7%d9%84%d8%af%d8%b9%d8%a7%d8%a1-%d8%b6%d8%af-%d8%a7%d9%84%d8%b3%d9%8a%d8%b3%d9%8a-%d9%85%d9%85%d9%86%d9%88%d8%b9-%d9%81%d9%8a-%d8%a7%d9%84%d8%a3%d8%b1%d8%af%d9%86-%d8%a2%d9%85%d9%8a%d9%86/ (geraadpleegd op 22 september 2020)

[xvi]https://alarab.co.uk/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D9%84%D9%81-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%86%D9%8A-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D9%8A%D8%AA%D9%81%D9%83%D9%83-%D8%B9%D8%B4%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9#off-canvas

[xvii] Malik Athamneh, De civiele staat tussen de visie van de koning en de voorstelling van een veiligheidsagent (al-dawla al-madanīya bayna ru’yat al-malik wa taawwurāt ābi al-muābarāt), 8 september 2020 https://www.alhurra.com/different-angle/2020/09/08/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%B1%D8%A4%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%83-%D9%88%D8%AA%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%B6%D8%A7%D8%A8%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%AA   

[xviii] https://www.alaraby.co.uk/%D9%85%D8%B9-%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%AC%D9%91%D8%A7%D8%AC-%D9%88%D8%B4%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D9%8B-%D9%84%D8%AB%D9%8A%D9%88%D9%81%D9%8A%D9%84%D9%88%D8%B3?amp

[xix] https://www.youtube.com/watch?v=mrKuLmfYHN4

[xx] https://www.youtube.com/watch?v=Uwf686QUw_w

[xxi] Het huidige online archief is te vinden op http://hajjajcartoons.com/ArchiveType. Hajjajs cartoons kunnen ook gevolgd worden op zijn facebookpagina https://www.facebook.com/AbuMahjoobNews/.

[xxii] Emad Hajjaj … een cartoonist vertelt zijn verhaal (interview met Mahmoud Munir): https://www.alaraby.co.uk/%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%AC-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D8%B1-%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%84-%D9%83%D9%84%D9%85%D8%AA%D9%87

[xxiii] https://www.alaraby.co.uk/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%87%D9%86%D8%A9-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D8%B1

[xxiv] https://www.alaraby.co.uk/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%A9

[xxv] https://www.cartoonmovement.com/p/16557/cartoons?p=35 (geraadpleegd, 11 mei 2020)