In deze reeks korte bijdragen reflecteren redactieleden van Streven Vrijplaats op de spanning tussen het gezond verstand en een ongezonde controledrift, zoals die recent door filosoof Giorgio Agamben ter discussie werd gesteld. Aflevering 3 is van de hand van Herman Simissen.
De kuil van Thales
Herman Simissen *
Over de Griekse filosoof Thales van Milete, die wordt beschouwd als een van de grondleggers van de Westerse traditie van wijsbegeerte, bestaat een bekende anekdote. Thales ging op zekere dag zozeer op in het observeren van de sterrenhemel dat hij de kuil vlak voor zijn voeten niet opmerkte en viel. Hij werd overeind geholpen door een vrouw die zich hogelijk over hem verbaasde: hoe kon iemand zozeer opgaan in wat zich in de hemelse verte afspeelde, en tegelijk zo blind zijn voor zijn naaste omgeving?
Onwillekeurig moest ik aan deze anekdote over Thales denken bij het lezen van de overdenkingen van Giorgio Agamben bij de uitbraak van het coronavirus in zijn vaderland Italië. Een filosoof die zo gepreoccupeerd is met zijn eigen – het zij onmiddellijk toegegeven: heel belangrijke en relevante – thematiek dat hij het zicht op zijn onmiddellijke omgeving volledig verliest. Alle democratische vrijheden, het hele ethische en het politieke leven worden opgeofferd aan de strijd tegen het virus, beklaagt Agamben zich, en de aanpak van de dictatoriale Chinese autoriteiten wordt zelfs als voorbeeld genomen. Alles moet wijken in de strijd om het naakte bestaan. In zijn klaagzang lijkt Agamben niet te beseffen dat zonder die – inderdaad: heel ingrijpende – maatregelen er zoveel dodelijke slachtoffers zouden vallen, dat de vraag zou zijn wie er zouden overblijven om een hoogstaand ethisch en politiek leven te leiden. En was de les van Immanuel Kant niet dat we ieder mens altijd ook als doel, nooit alleen als middel mogen beschouwen – en dat we dus nooit en nimmer individuen mogen opofferen aan welk hoog verheven ideaal ook? Inderdaad, in deze crisis is het naakte bestaan belangrijker dan welk ideaal ook – en de coronacrisis dwingt ons in een gevecht om het naakte bestaan. Ieder individu telt, vandaar die maatregelen.
Wat de politieke gevolgen van deze crisis zullen zijn, laat zich nu niet overzien. Agamben lijkt er voetstoots vanuit te gaan dat de democratische waarden ook op langere termijn zullen verliezen. Maar vooreerst kunnen in landen met een democratisch systeem falende leiders worden weggestemd. Het valt zelfs niet uit te sluiten dat autoritaire leiders – Trump, Bolsonaro, zelfs Xi Jinping – het slachtoffer worden van hun eigen opzienbarende falen in de omgang met deze crisis. Maar laten we de blik op de noden in onze onmiddellijke omgeving richten, niet op de verte, opdat we niet in een kuil vallen.