Boekbespreking
Panc Beentjes *
In 1977 schreef de Dominicaan en Bijbelwetenschapper Lucas Grollenberg een boek met de veelzeggende titel Die moeilijke Paulus (Baarn, 1977). Een dergelijke verzuchting is bijna standaard, wanneer men zich in de brieven van de apostel wil gaan verdiepen. Het begint al met de vraag of alle dertien brieven die op zijn naam staan ook daadwerkelijk van hem afkomstig zijn. Momenteel is er een breed gedragen consensus dat zeven ervan als authentiek kunnen worden beschouwd: Romeinen, 1 en 2 Korintiërs, Galaten, Filippenzen, 1 Thessalonicenzen, Filemon.
Niet minder problematisch is de kwestie hoe we ons een adequaat beeld kunnen vormen van Paulus’ leven. Peter van ’t Riet, van oorsprong wiskundige en psycholoog, houdt zich al meer dan dertig jaar bezig met de joodse achtergronden van het Nieuwe Testament. Zo publiceerde hij in 2012 De levensloop van Paulus (Zwolle) waarin hij onderzocht wat er over het leven van Paulus te zeggen valt, wanneer we de Handelingen van de Apostelen – geschreven door Lukas – achterwege laten en ons beperken tot de zeven authentieke brieven van Paulus zelf. Het geschrift Handelingen van de Apostelen blijkt volgens hem namelijk op tal van punten een heel ander beeld van Paulus’ leven te schetsen dan uit zijn eigen brieven valt op te maken. Van ‘t Riet stelt dan ook dat Lukas in de Handelingen van de Apostelen niet de levensgeschiedenis van Paulus beschrijft, maar de apostel gebruikt om een eigen theologische visie op de messiaanse tijd nader gestalte te geven.
In zijn meest recente publicatie gaat Van ’t Riet op zoek naar het geestelijk klimaat waar Paulus mogelijk is opgegroeid en naar de sporen die daarvan in zijn brieven zijn terug te vinden. Het nogal romantische beeld dat Paulus geboren zou zijn in een vroom, farizees-rabbijns gezin in de Klein-Aziatische stad Tarsus en al in zijn kindertijd met zijn ouders naar Jeruzalem zou zijn verhuisd, en daar zou zijn opgeleid bij de grote farizese geleerde Gamaliël – de beschrijving van Lukas – wordt nauwkeurig geanalyseerd en komt gaandeweg onder kritiek te staan. Dat gebeurt op basis van een beschrijving van het Hellenisme, de dominante cultuur in het Romeinse rijk in Paulus’ dagen, alsmede van het Hellenistisch Jodendom in de diaspora en een analyse van Paulus’ gebruik van het Griekse Oude Testament, de Septuaginta.
De zeven authentieke brieven van Paulus schetsen veeleer een Paulus die verweven is met het hellenistische Jodendom in de diaspora. De conclusie lijkt dus gewettigd dat Paulus zijn jeugd en jonge jaren heeft doorgebracht in een hellenistisch-joods milieu. Naar mijn mening had één aspect hier wat uitvoeriger toegelicht dienen te worden: de zeven authentieke brieven van Paulus stammen namelijk niet uit zijn jonge jaren, maar juist uit zijn latere leven.
Het is tegenwoordig nog nauwelijks te doen om alles wat er over Paulus wordt gepubliceerd ook daadwerkelijk te bestuderen. De afgelopen jaren heeft de apostel nogal prominent in de belangstelling gestaan. In de eerste plaats uiteraard met de uitleg van zijn geschriften door Bijbelwetenschappers en dogmatici: E.P. Sanders, Paulus, Kampen, 2000; Joop Smit, Wat Paulus bezielde. Een staalkaart van zijn brieven, Berne, 2017; Karin Armstrong, Paulus. Onze liefste vijand, Amsterdam, 2017; Tom Wright, Paulus. Een biografie, Franeker, 2019.
Maar heel opvallend is ook de aandacht die door filosofen aan Paulus wordt besteed: Douglas Harink, Paul among the Postliberals: Pauline Theology Beyond Christendom and Modernity, Grand Rapids, MI, 2003; John Caputo & Linda Martin Alcoff (red.), St Paul among the Philosophers, Indiana, 2009; Douglas Harink (red.), Paul, Philosophy, and the Theopolitical Vision: Critical Engagements with Agamben, Badiou, Zizak, and others, Eugene, 2010; Peter Frick (red.), Paul in the Grip of the Philosophers. The Apostle and Contemporary Continental Philosophy, Minneapolis, 2013; Ward Blanton & Hent de Vries (red.), Paul and the Philosophers, New York, 2013. In ons taalgebied: Gert-Jan van der Heiden, Het uitschot en de geest. Paulus onder filosofen, Nijmegen, 2017. Ook tijdschriften besteden er speciale afleveringen aan – uitstekende inleidingen zijn: Bijdragen 70 (2009), 135-253; International Journal of Philosophy and Theology 77 (2016), 81-218.
Vanuit historisch perspectief noem ik Fik Meijer, Paulus. Een leven tussen Jeruzalem en Rome, Amsterdam, 2014. En natuurlijk mogen, ten slotte, ook allerlei complottheorieën niet ontbreken: Thijs Voskuilen, Alias Paulus. De grondlegger van het christendom als geheim agent van Rome, Amsterdam, 2002; Patrick Chatellon Counet, Paulus bij Berendse & Van der Stadt. Romeinse meesterspion of joodse mysticus, Zoetermeer, 2004.
Peter van ’t Riet, Paulus’ jeugd en jonge jaren. Zijn vorming en scholing in een hellenistisch-joods milieu, ISBN 978-90-76783-44-4, Uitgeverij Folianti, Kampen 2018, 319 pp., € 22,50.