Branko Milanović*
God is niet aardig geweest voor Michail Gorbatsjov, door hem niet te laten overlijden voor 24 februari 2022 zodat hij geen getuige had hoeven te zijn van de zinloze vernietiging van alles waarvoor hij stond. En misschien niet had hoeven nadenken over de vraag, hoe de beslissing op een bepaald moment geen geweld te gebruiken later kan leiden tot een veel grotere slachting. Als Michail Gorbatsjov de Sovjet-Unie bij elkaar had gehouden (misschien zonder de Baltische landen) en zoals Deng Xiaoping geweld had gebruikt, hadden we nu misschien niet hoeven te kijken naar een zinloze moorddadige oorlog die al tientallen, zo niet honderden duizenden doden heeft geëist, en die in het slechtste geval zou kunnen ontaarden in een nucleaire holocaust. Politici, zelfs de meest menselijke, moeten helaas dergelijke berekeningen maken, waarbij mensen slechts getallen zijn.
Gorbatsjov weigerde dat te doen. Dit openlijk uit te spreken was misschien een vergissing: niemand, van Bakoe tot Washington, nam hem nog serieus, hoewel hij bovenop het grootste arsenaal aan nucleaire wapens ter wereld zat, beschikte over het op een na grootste leger in de wereld en honderdduizenden politiemensen en binnenlandse veiligheidstroepen, en als Secretaris-Generaal van de enige partij over de onvoorwaardelijke trouw van twintig miljoen van haar leden.
Volgens de maatstaven van het staatsmanschap moet hij streng worden beoordeeld, als een van de meest buitengewone mislukkingen in de geschiedenis. Volgens de maatstaven van de menselijkheid moet hij veel milder worden beoordeeld: hij stond miljoenen toe hun vrijheid terug te krijgen, en verkondigde niet alleen de principes van geweldloosheid in de binnenlandse en buitenlandse politiek maar hield er ook aan vast. En hij vertrok vrijwillig uit zijn ambt, terwijl hij dat niet had hoeven te doen, eenvoudig omdat hij geen levens op het spel wilde zetten om het te behouden. Maar door aardig en, in feite, anti-politiek te zijn, liet hij het speelveld open voor veel slechtere lieden.
Hij was niet in staat een ingewikkeld, met te veel geschiedenis beladen, multinationaal en omvangrijk rijk als de Sovjet-Unie te leiden. Het land werd daarenboven ‘opgezadeld’ met onwillige satellietstaten, een niet te winnen oorlog in Afghanistan, een wapenwedloop met een veel sterkere tegenstander, en een vrijwel stagnerende economie. De situatie die Gorbatsjov erfde was verre van gemakkelijk. Maar zij was hanteerbaar, en het gegeven dat niemand de steile economische, militaire en politieke neergang van de Sovjet-Unie voorspelde bevestigt dit. Door te proberen dingen te verbeteren maakte Gorbatsjov ze catastrofaal. Achteraf bezien probeerden veel mensen, misschien uit respect voor Gorbatsjov (dat we hem zijn verschuldigd) het afglijden in de chaos te verklaren door de bewering dat het systeem niet te ‘hervormen’ was, en dat alles al vastlag. De rol van Gorbatsjov, van het individu, bestaat volgens die opvatting van de geschiedenis bijna niet. Maar dit is verkeerd. Een bekwamere leider, een gewiekstere politicus, een genadelozere man zou de zaken anders hebben aangepakt, en de catastrofe hebben voorkomen.
Het meest raadselachtige is zijn klim naar de macht. Ik bedoel dit niet samenzweerderig, want er was geen samenzwering. Maar wat voor iedereen die erover nadenkt een raadsel moet zijn, is het volgende: hoe was het mogelijk dat, gegeven hoe weinig bekwaam Gorbatsjov was in het omgaan met de economie en politiek op centraal niveau, deze tekorten niet eerder – terwijl hij opklom naar de macht – aan het licht kwamen? Had niemand dat in Stavropol in de gaten? Bovendien, hoe kan het dat, gezien zijn grote bereidheid de heerschappij te breken van de bureaucraten die hem aan de macht brachten en die decennia met hem hadden gewerkt, zij de alarmbellen niet hoorden rinkelen bij die man met die beminnelijke lach? Hoe is het mogelijk dat Andropov, toch niet degene die een overvloed aan menselijkheid tentoonspreidde noch iemand die zich, gezien zijn functieomschrijving, eenvoudig liet bedotten, de tekortkomingen van Gorbatsjov niet zag die, toen hij eenmaal aan de macht was, het hele rijk zouden vernietigen?
Ik denk niet dat er ooit een bevredigend antwoord zal zijn, met name niet omdat Gorbatsjov zijn opvattingen nooit had verzwegen, noch zich anders voordeed dan hij was. De enige manier om te begrijpen hoe een machtige bureaucratie iemand die haar zou gaan vernietigen naar de top van diezelfde bureaucratie liet klimmen is, aan te nemen dat de opvattingen van Gorbatsjov zelf mettertijd veranderden. Dat toen hij het systeem begon te veranderen, zijn opvattingen veel meer aanvaardbaar waren voor het hervormingsgezinde kamp, zozeer dat zelfs Andropov ermee instemde. Maar dat terwijl elke fase van de veranderingen zich voltrok, zijn opvattingen zich ontwikkelden naar meer vrijheid, zodat hij uiteindelijk leiding gaf aan een partij die een mengsel was van onverenigbare facties en stromingen, van KGB-getrouwen (Kryuchkov) tot tegenstanders van hervormingen (Ligachev), van rode directeuren (Tsjernomyrdin[1]) tot corrupte dieven (veel leiders van Komsomol[2]), van technocraten (Gaidar) tot sociaaldemocraten (Roy en Zhores Medvedev).
Kunnen we enkele conclusies trekken? Ten aanzien van de politiek zouden we iemand van het kaliber van Machiavelli nodig hebben om te beschrijven wat er gebeurde, en waarom. Maar ten aanzien van de opvolgingspolitiek in Rusland lijkt de les duidelijker: Stalin had zich niet kunnen voorstellen dat iemand als Chroesjtsjov (die hij behandelde als een niet al te slimme boerenkinkel) hem ooit zou opvolgen, noch zou Chroesjtsjov zich hebben kunnen voorstellen dat ‘mooie Leonid’[3] een interne coup tegen hem zou plannen; Andropov maakte een verkeerde inschatting van Gorbatsjov, die op zijn beurt Jeltsin onderschatte. Jeltsin koos Poetin uit om een bepaalde klus te klaren, maar kreeg iets heel anders. Het ligt niet voor de hand dat alleen Poetin niet dezelfde vergissing zal begaan.
(Vertaling: Herman Simissen)
Branko Milanović (01953) is een Servisch-Amerikaanse econoom, onder meer verbonden aan de City University of New York en de London School of Economics. Hij is vooral bekend door zijn werk over inkomensverdeling en ongelijkheid. De oorspronkelijke tekst verscheen op 31 augustus jl. op http://glineq.blogspot.com/ en wordt hier met toestemming van de auteur in Nederlandse vertaling gepubliceerd.
[1] Viktor Tsjernomyrdin was premier onder Boris Jeltsin, maar daarvoor directeur van Gazprom. (Noot van de vertaler)
[2] De communistische jeugdorganisatie van de Sovjet-Unie. (Noot van de vertaler)
[3] Leonid Brezjnev. (Noot van de vertaler)