Branko Milanović*

 

Volgens alle gebruikelijke criteria die prestaties meten naar de mate waarin de afgekondigde doelen zijn verwezenlijkt, is de oorlog van Rusland tegen Oekraïne een mislukking. Oekraïne is meer gemilitariseerd dan ooit; het is nu waarschijnlijk een van de meest gemilitariseerde landen ter wereld; de veiligheid van Rusland is duidelijk afgenomen; de NAVO is niet teruggekeerd naar de posities van 1997, maar verder opgetrokken en sterk bestendigd. Het Westen is sterker dan voorheen. Dus: faalt Poetin?

Misschien. Misschien ook niet. Want stel dat de ware doelen van de ‘bijzondere militaire operatie’ niet de afgekondigde zijn, maar heel andere.

Soevereiniteit tegenover inkomen

Voor de uitleg hiervan grijp ik terug op eerder werk van mijn hand. In wezen is het eenvoudig. Landen (en hun leiders) streven twee zaken na: soevereiniteit en rijkdom. Soevereiniteit houdt de vrijheid in, politieke en economische beslissingen te nemen met zo min mogelijk beperkingen door andere landen; rijkdom betekent een hoog inkomen (een hoog Bruto Nationaal Product per hoofd van de bevolking). Het probleem nu is, dat er een wisselwerking tussen deze beide doelen bestaat. Landen kunnen alleen rijk worden als ze minder soeverein worden, dat wil zeggen meer geïntegreerd zijn in de wereldeconomie. Rijk worden vereist handel drijven, in samenwerking met anderen technologie ontwikkelen, mensen naar het buitenland sturen om nieuwe vaardigheden te leren, buitenlanders raadplegen en zelfs inhuren. Dit alles betekent een veel grotere onderlinge afhankelijkheid tussen de economieën, het zich houden aan internationale normen en regels inzake handel, internationaal eigendomsrecht, binnenlands economisch beleid, uitwisselbaarheid van munteenheden, enzovoort.

Neem, om deze ideeën te laten doordringen, twee extreme voorbeelden: Noord-Korea en België. Noord-Korea kent vrijwel geen beperkingen in het economische en politieke beleid: het kan kernwapens maken omdat het land het non-proliferatie verdrag niet heeft ondertekend, het kan naar believen importheffingen of -verboden opleggen, het kan zo veel of zo weinig geld drukken als het wil omdat zijn munteenheid niet uitwisselbaar is voor enige andere, enzovoort. Maar vanwege al deze redenen is het land ook bijzonder arm. Aan de andere kant van het spectrum bevindt zich België, dat geen eigen munteenheid heeft, waarvan het belastingbeleid wordt ingeperkt door de regels van de Europese Unie (het Verdrag van Maastricht), handel waarover wordt besloten door de EU en de Wereldhandelsorganisatie (zoals de Amerikaanse econoom Paul Krugman het formuleerde: ‘het Europese verdrag van 1992 is niet zozeer een handelsovereenkomst als wel een overeenkomst onderling beleid af te stemmen dat van oudsher werd gezien als nationaal beleid’), een buitenlands beleid dat wordt bepaald door de EU, en militaire samenwerking in de NAVO. De nationale politieke autonomie of soevereiniteit van België is heel beperkt. Maar het land is rijk.

Andere landen zullen zich bevinden op andere punten op de lijn van deze wisselwerking tussen soevereiniteit en rijkdom. Ook de grootte van een land speelt een rol: de Verenigde Staten zullen een grotere soevereiniteit genieten bij een gegeven inkomensniveau omdat het een groot land is; het geeft reservevaluta uit; het is een bepalende stem in een aantal handelsovereenkomsten; het leidt de NAVO; enzovoort. Maar het is niet immuun voor deze wisselwerking. Neem de beslissing van president Trump, een handelsoorlog met China te beginnen. Zij gaf grotere politieke speelruimte aan de Verenigde Staten, daarbij inbegrepen de mogelijkheid van het opleggen van nieuwe importheffingen, maar verminderde waarschijnlijk het inkomen.

Russisch isolationisme

Keren we nu, met deze idee van een wisselwerking tussen twee wenselijke zaken, terug naar Poetin en de groep van zijn adviseurs uit zijn kernministeries. Stel dat zij tot de volgende conclusie zijn gekomen: de Russische pogingen vanaf Peter de Grote om te ‘verwestersen’ zijn mislukt. Rusland slaagde er voor 1917 niet in het Westen bij te halen, vervolgens voerde het een extreem Westerse leer in die Rusland verkleinde door Finland, Polen enzovoort eenvoudig de onafhankelijkheid te schenken, en kondigde daarna de gelijkheid af tussen naties en het zelfbeschikkingsrecht voor alle landen hetgeen uiteindelijk leidde tot het uiteenvallen van het land in 1992. Vervolgens voerde het land het liberalisme in, ook geïmporteerd uit het Westen, met als resultaat een dramatische verarming van de bevolking, een verhoogd sterftecijfer en groter aantal zelfmoorden, en de verbijsterende diefstal van rijkdommen die door miljoenen Russische burgers waren opgebouwd. Tijdens deze periode verloor Rusland het vermogen zelfstandig over zijn beleid te beslissen: het volgde het Westen blindelings. Het bood zijn militaire bases in Kirgizië aan de Verenigde Staten aan; het kreeg er niets voor terug; het gedoogde een beperkte uitbreiding van de NAVO, maar werd getrakteerd op een uitbreiding tot aan de eigen landsgrenzen; het werd lid van verschillende Europese instanties, om daar enkel door te worden bekritiseerd; het privatiseerde zijn economie zoals door Westerse experts werd aangeraden, maar zag alle geld naar het buitenland verdwijnen. Daarom, om zijn politieke en economische zelfstandigheid terug te winnen, moet Rusland vastbesloten breken met het Westen. Het moet een onafhankelijke Eurazische grootmacht worden, waarvan de interactie met Europa tot een minimum zal worden beperkt. Uiteindelijk zal Rusland moeten bewegen in een richting die tegengesteld is aan die, welke door Peter de Grote vroeg in de achttiende eeuw werd afgekondigd.

Het Westen bouwt het IJzeren Gordijn

Een dergelijke groei in soevereiniteit zou leiden tot lagere inkomens. Maar het probleem is: noch een breuk met Europa als die zou worden afgekondigd, noch een lager inkomen zou door de bevolking worden verwelkomd. De Russische regering kan daarom, uit eigen beweging, niet beginnen met het optrekken van een nieuw IJzeren Gordijn. Maar wat als een IJzeren Gordijn zou worden opgetrokken door het Westen, tegen Rusland, als strafmaatregel voor iets dat, vanuit het Russische gezichtspunt, als volstrekt gerechtvaardigd beleid kan worden gezien? Dan komt Oekraïne in beeld. Reconquista was, op de een of andere manier, altijd al populair onder de Russische bevolking. Maar het Westen zal het niet als zodanig zien en sancties opleggen aan, en daardoor de kosten opstapelen voor, Rusland. Het Westen zou, uit eigen wil, Rusland afsluiten van Europa. Het zou een nieuw, ondoordringbaar IJzeren Gordijn optrekken. Het doel Rusland los te maken van Europa – volgens dit scenario gewenst door de Russische leiding – zal niet worden verwezenlijkt door toedoen van het Russische leiderschap, maar door het Westen. De Russische leiders zullen door hun bevolking (of ten minste door de meerderheid van die bevolking) niet worden gezien als verantwoordelijk voor het tenietdoen van de droom van Peter de Grote. Integendeel, het Westen zal worden gezien als de partij die weigert Rusland als gelijkwaardige partner te aanvaarden, en Rusland rest geen andere keus dan een Eurazische grootmacht te worden, geheel soeverein, niet belemmerd door verdragen en regels, en vrij van Westerse ideologieën als marxisme en liberalisme.

Het nieuwe Brest-Litovsk

Maar zou de bevolking op lange termijn – zo zouden de leiders kunnen vrezen –, beseffend dat grotere soevereiniteit gepaard gaat met lagere inkomens, niet een zekere schikking met het Westen proberen te treffen? Hoe dit te voorkomen? Hoe kan de breuk blijvend worden gemaakt? De enige manier waarop dit kan worden verwezenlijkt, is de kosten van een terugkeer naar het Westen buitengewoon hoog maken. Dat wil zeggen, te verzekeren dat wanneer de eerste voelhorens maar verzoening worden uitgestoken door regeringen na Poetin, de rekening die door het Westen wordt uitgeschreven zo hoog zal zijn dat het grootste deel van de beleidsbepalende elite en van de publieke opinie in Rusland onmiddellijk zal weigeren. Denk aan een nieuw Brest-Litovsk, maar zonder een Lenin die al zijn macht en gezag in de schaal werpt om het aanvaard te krijgen. Een nieuw Brest-Litovsk zou niet enkel het terugtrekken van de Russische strijdkrachten uit Oekraïne inhouden en het teruggeven van de Krim aan Oekraïne; het zou herstelbetalingen kunnen omvatten, de uitlevering van officieren die verantwoordelijk worden gehouden voor oorlogsmisdaden, grenzen aan de omvang van het leger, beperkingen aan militaire oefeningen, en zelfs controle over het Russische nucleaire programma. Zo heeft de regering van Poetin een drijfveer om het Westen eis op eis te laten stellen, waarop het later slechts met veel moeite kan terugkomen. Want dergelijk verregaande en zelfs onredelijke eisen zullen verzekeren dat zo’n verdrag wordt geweigerd door toekomstige Russische regeringen, en dat het anti-Peter de Grote beleid dat Poetin en zijn entourage nu verkiezen heel lange tijd van kracht blijft.

Dit betekent niet dat de huidige regering volledig onverschillig staat tegenover de kosten van de sancties. Maar zij zal de steeds zwaardere sancties voor lief nemen zo lang het verlies aan inkomen door nieuwe sancties minder is dan de toename van de soevereiniteit. Op een bepaald punt zal zij beslissen dat het ver genoeg is gegaan, en op dat punt gaat zij onderhandelen. Maar voor het zover is zal zij willen verzekeren dat zij voldoende, en voor de lange termijn, heeft gewonnen in het vermogen onafhankelijk te beslissen over haar eigen beleid.

Op deze manier kijken naar de Russische doelen houdt in dat de sancties en het loskoppelen van Rusland van het Westen niet langer enkel worden gezien als de prijs die Rusland betaalt, maar veeleer als het Westen dat doet wat volgens de huidige Russische regering op lange termijn in het belang van Rusland is: alle banden tussen Rusland en het Westen verbreken, en zo Rusland vrij maken om zijn eigen koers te volgen.

 

(Vertaling: Herman Simissen)

 

Branko Milanović (01953) is een Servisch-Amerikaanse econoom, onder meer verbonden aan de City University of New York en de London School of Economics. Hij is vooral bekend door zijn werk over inkomensverdeling en ongelijkheid. De oorspronkelijke tekst verscheen op 2 juni jl. op http://glineq.blogspot.com/ en wordt hier met toestemming van de auteur in Nederlandse vertaling gepubliceerd.