Branko Milanović*

 

Toen Vladimir Poetin in zijn ideologische salvo dat voorafging aan de eigenlijke oorlog in Oekraïne de schuld voor het bestaan van Oekraïne met de huidige landsgrenzen legde bij Lenin, Stalin en Chroesjtsjov, opende hij niet alleen de doos van Pandora over grenzen, maar leidde ook een hernieuwde discussie in over de oprichting van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken in december 1922. (Poetin legde als volgt de schuld bij de drie Sovjetleiders: Lenin negeerde dat de meerderheid van de bevolking in de Donbas Russisch was en ‘gaf’ daarom de Donbas aan Oekraïne; Stalin ‘gaf’ na de Tweede Wereldoorlog het oostelijk deel van Polen aan Oekraïne; en  Chroesjtsjov besloot ‘om wat voor reden ook’ in 1954 de Krim naar Oekraïne over te hevelen.)

Onder veel, vooral jongere, mensen bestaat weinig begrip van de ideologie achter het oprichten van de Sovjet-Unie. In een onlangs verschenen, overigens goed, artikel in National Interest,[1] wijst Mark Katz de kritiek van Poetin op Lenin af, door te stellen dat ‘in plaats van de schuld bij Poetin te leggen, Poetin lessen zou moeten leren uit het besef van Lenin dat een inschikkelijker benadering van het Oekraïense nationalisme op lange termijn meer in het belang van Rusland zou zijn’.

Dit punt laat echter een duidelijk gebrek aan begrip zien bij Katz van de krachten die leidden tot het oprichten van de Sovjet-Unie, naast aan Lenin toeschrijven dat hij zich bekommerde om ‘de belangen op lange termijn van Rusland’ – een uitspraak die alleen diegenen kunnen doen die niet bekend zijn met de ideologie en geschriften van Lenin. Maar laten we teruggaan naar het oprichten van de Sovjet-Unie. De belangrijkste figuur achter het oprichten van de Sovjet-Unie was Stalin, niet Lenin. Stalin, zoals bekend de Volkscommissaris voor Nationaliteiten, was binnen de Sovjetleiding degene die verantwoordelijk was voor nationaliteitenvraagstukken, daarbij uiteraard inbegrepen de oprichting van een nieuwe Unie bestaande uit op etniciteit gebaseerde republieken. (Bij de oprichting ervan waren er zes republieken: de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, Oekraïne, Belarus, en de Transcaucasische Federatie, bestaande uit Georgië, Armenië en Azerbeidzjan.). Dit is wat Stalin zei over de oprichting van de nieuwe Unie:

Ten slotte bestaat er een derde groep feiten, die eveneens om een eenheid vragen en die verbonden zijn met de structuur van het Sovjetbewind, met het klassenkarakter van het Sovjetbewind. Het Sovjetbewind is zo opgezet dat het, internationaal in zijn intrinsieke wezen, op elke manier de idee voedt van eenheid onder de massa’s en hen aanzet het pad van eenwording in te slaan. Waar kapitaal, privé-eigendom en uitbuiting de mensen verdelen en opdelen in wederzijds vijandige kampen, waarvan voorbeelden te zien zijn in Groot-Brittannië, Frankrijk en zelfs kleine multinationale staten als Polen en Joegoslavië met hun onverzoenbare nationale tegenstellingen die de grondslagen van deze staten aantasten –, waar, zeg ik, daar in het Westen de kapitalistische democratie heerst en waar staten zijn gegrondvest op privé-eigendom, de grondslag van de staat nationaal gekibbel conflicten en strijd voedt, terwijl hier, in de wereld van de Sovjets, het bewind niet is gebaseerd op kapitaal maar op arbeid, waar het bewind niet is gebaseerd op privé-eigendom maar op collectief eigendom, waar het bewind niet is gebaseerd op de uitbuiting van mensen door mensen maar op de strijd tegen dergelijke uitbuiting, hier, daarentegen, voedt de aard van het bewind onder de werkende klassen een natuurlijk streven naar eenwording in een enkele grote socialistische familie. (Mijn cursivering, BM)

Soortgelijke uitspraken worden herhaald in verschillende publicaties, toespraken en interviews die Stalin gaf in deze tijd. Mijn bedoeling hier is dat moet worden begrepen dat de ideologie achter de oprichting van de Sovjet-Unie niet was dat de Unie, met een geografische omschrijving van Oekraïne op welke manier ook, min of meer stabiel zou zijn, zoals Katz suggereert, maar de dat de Unie eenvoudig de afspiegeling is van het einde van nationale en klassentegenstellingen dat met de socialistische revolutie is aangebroken. Het is dus een ‘natuurlijk’ streven van volkeren die zich hebben bevrijd van de heerschappij van het kapitaal, en – het meest belangrijk van al – het staat open voor alle andere delen van de wereld die ook, vroeger of later, bevrijd worden. De Sovjet-Unie werd zo niet opgericht als een afgeronde staat, maar als een staat met een open einde die zou groeien naarmate het socialisme zich zou verspreiden, daarbij alle landen in Europa, misschien zelfs ter wereld, inbegrepen.

Om deze eenheid aantrekkelijker te maken, hield dit open karakter niet alleen in dat nieuwe landen konden worden opgenomen, maar ook dat al opgenomen landen weer konden vertrekken. Want ‘de aard van de unie moet op vrijwilligheid rusten, uitsluitend op vrijwilligheid, en iedere nationale republiek moet het recht houden zich los te maken van de unie. Daarom moet het principe van vrijwilligheid de grondslag zijn van het Verdrag over de Vorming van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken’. Hier wordt dit punt naar voren gebracht door Stalin, maar Lenin benadrukte, zoals bekend, deze dubbele openheid nog meer.

Daarom was niet de politieke stabiliteit van wat toen de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken vormde van overkoepelend belang voor de Bolsjewistische stichters ervan, maar de openheid. Over dit punt waren Lenin, Trotski, Stalin en de volledige politieke leiding het volkomen eens. De nieuwe federatie van Sovjetrepublieken was geen eindpunt, maar een beginpunt. De Bolsjewieken verwachtten elk moment het succes van de revolutie in Duitsland, Oostenrijk en Hongarije. Daarom verwachtten zij dat deze nieuwe Sovjetrepublieken (zoals zij zichzelf ook noemden) zich snel bij hen zouden voegen in een federale staat, al waren zij nu dan verslagen. Het is van betekenis dat de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken geen geografische aanduiding in haar naam heeft. Toen de Verenigde Staten van Amerika werden opgericht (enigszins op soortgelijke wijze als de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken) namen de Founding Fathers een geografische beperking op in de naam. De Unie van Socialistische Sovjetrepublieken niet.

Zo is het volkomen begrijpelijk dat Mao Zedong in 1949 aan Stalin voorstelde dat China zou toetreden tot de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken. (Stalin wees het idee af, na enig nadenken.) Dit was een ‘gewone’ visie, gedeeld door veel communisten over de hele wereld. Toen de communistische revolutie zegevierde in Joegoslavië, dachten velen dat de volgende stap toetreding tot de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken zou zijn. Ik herinner mij dat vrienden van mijn vader in de jaren zestig het er in hun gesprekken over hadden dat zij in de jaren veertig dachten dat Joegoslavië onmiddellijk een aanvraag tot toetreding tot de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken zou indienen.

Misschien dat dit alles moeilijk te vatten voor huidige generaties die weinig weten over de communistische ideologie en over de krachten die leidden tot het oprichten van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken, maar het kan helpen een analogie te gebruiken, wanneer zij in plaats van aan de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken denken aan de Europese Unie. De Europese Unie is een vergelijkbare supranationale en ideologische schepping, en het wordt in de huidige vorm als ‘natuurlijk’ gezien dat landen uiteindelijk willen ‘toetreden’ tot die Unie. Het werd onder communisten eveneens als ‘natuurlijk’ gezien dat, wanneer individuele landen vrij werden, zij wilden ‘toetreden’ tot de Sovjet-Unie.

We kunnen ten minste twee andere voorbeelden bedenken, waar ideologische homogeniteit als voldoende werd gezien om alle andere verbanden, nationale daarbij inbegrepen, te overtroeven. Het eerste voorbeeld is het christelijke keizerrijk dat als één en ondeelbaar werd gezien. De keizer van Constantinopel was dan ook geschokt toen de Paus besloot de keizerskroon aan Karel de Grote te schenken, en een tweede christelijke keizer te scheppen. Het gold als ondenkbaar dat christenen twee keizerrijken zouden hebben, want zij waren immers juist: christenen. Een tweede voorbeeld is de Islam waar aanvankelijk eveneens werd geloofd dat moslims overal ter wereld zouden worden verenigd in een enkele politieke eenheid: het kalifaat. Ook dat verdampte nogal snel. Maar net als in het voorbeeld van het communisme en de Sovjet-Unie is het belangrijk de ideologische motieven van de stichters te begrijpen, en hen geen doeleinden toe te dichten die ons nu redelijk lijken, maar die zij destijds eenvoudigweg niet hadden.

 

(Vertaling: Herman Simissen)

 

Branko Milanović (01953) is een Servisch-Amerikaanse econoom, onder meer verbonden aan de City University of New York en de London School of Economics. Hij is vooral bekend door zijn werk over inkomensverdeling en ongelijkheid. De oorspronkelijke tekst verscheen op 21 augustus jl. op http://glineq.blogspot.com/ en wordt hier met toestemming van de auteur in Nederlandse vertaling gepubliceerd.

 

[1] Mark N. Katz, ‘Blame It on Lenin: What Putin Gets Wrong About Ukraine’, in: National Interest, 24 februari 2022, https://nationalinterest.org/feature/blame-it-lenin-what-putin-gets-wrong-about-ukraine-200763.