Herman Simissen*
Op 24 februari 2022 viel het Russische leger op bevel van president Vladimir Poetin het buurland Oekraïne binnen, en sindsdien woedt tussen beide landen een bloedige oorlog. Voor de Engelse uitgeverij Pushkin Press vormde het uitbreken van dit conflict de aanleiding voor een heruitgave van The Russian Album van de Canadese historicus en (oud-)politicus Michael Ignatieff (01947). Het boek verscheen in oorspronkelijk 1987; het heeft, aldus de uitgeverij, door deze oorlog nieuwe actualiteitswaarde gekregen. Daarmee is niets te veel gezegd: Ignatieff laat aan de hand van de geschiedenis van zijn familie van vaderskant immers ook zien, hoezeer het verleden en de cultuur van Rusland en Oekraïne met elkaar verweven zijn. In het voorwoord bij deze tweede editie merkt hij op, dat ook de huidige oorlog deze verwevenheid niet ongedaan kan maken, al blijft het afwachten hoe er na afloop van dit conflict mee zal worden omgegaan. Wat zal er bijvoorbeeld gebeuren met de grafkelder op het vroegere landgoed van zijn Russische voorouders in Oekraïne, waar meerdere leden van vorige generaties van zijn familie rusten?
Vertrekpunt van het boek is een fotoalbum van de familie Ignatieff. Het brengt de auteur tot een overdenking van het verschijnsel familiefoto, waarover hij opmerkt:
De foto’s in een familiealbum brengen ons dichter bij het verleden en toch herinnert hun diepe fysieke zwijgen ons aan al die afstand die toch onoverbrugd blijft. Foto’s hebben als zodanig iets bijgedragen aan het scheppen van die heel moderne idee van het verleden als een verloren land. (blz. 4-5)
In zijn boek richt de auteur zich niet op het verleden van zijn familie van moederszijde: zijn Canadese voorgeschiedenis was en is in zekere zin dichtbij, de meer exotische voorgeschiedenis van de familie van zijn vaderskant had juist daardoor een grotere aantrekkingskracht op hem: ‘Ik verkoos het verdwenen verleden, het verleden dat verloren lag achter de revolutie’ (blz. 11). De revolutie in kwestie is de Russische Revolutie van 1917, voor zijn grootvader Paul Ignatieff (1870-1945) de aanleiding om met zijn gezin Rusland te ontvluchten en zich uiteindelijk in Canada te vestigen.
Michael Ignatieff begint nog verder terug in de tijd, bij zijn betovergrootvader Paul Ignatieff (1797-1879), die onder meer generaal in het Russische leger was, en daarnaast allerlei openbare ambten bekleedde waaronder dat van gouverneur-generaal van Sint Petersburg. Diens wederwaardigheden en die van zijn gezin, en vervolgens die van volgende generaties beschrijft hij even precies en levendig als beeldend. Hoewel zijn overgrootvader en grootvader net zoals zijn betovergrootvader belangrijke rollen speelden in het publieke leven in Rusland, besteedt de auteur net zo goed ruime aandacht aan hun echtgenotes en hun familie – in het openbaar dan wel meer op de achtergrond, maar in familie en gezin nadrukkelijk aanwezig. Daaraan koppelt hij kleine overdenkingen – hoe moet het bijvoorbeeld voor een jonge vrouw zijn geweest om in te trouwen in een familie en daardoor ver verwijderd te raken van haar ouders, zussen en broers, in een tijd dat contact onderhouden op grote afstand van elkaar zoveel moeilijker was dan nu? Juist die afwisseling tussen beschrijving en beschouwing tilt dit boek ver uit boven dat van een particuliere familiegeschiedenis. Daarenboven eindigt het ronduit ontroerend, als Ignatieff zijn bezoek aan de grafkelder van zijn familie in Oekraïne beschrijft.
The Russian Album is een prachtig boek van één van de meest wijze intellectuelen van onze tijd – hoe betreurenswaardig de aanleiding tot de heruitgave ook is, het valt alleen maar toe te juichen dat dit meesterwerk opnieuw is uitgebracht en voor een nieuw – en hopelijk groot! – publiek beschikbaar.
Michael Ignatieff, The Russian Album, Pushkin Press, Londen, 2023, paperback, geïllustr., 258 blz., ISBN 9781782279068, € 19,95