Herman Simissen*
Vergangenheitsbewältigung is een lastig vertaalbaar Duits woord, dat staat voor het aanhoudende proces waarin de Duitse samenleving probeert in het reine te komen met het nationaalsocialistische verleden. Dit woord wordt ook in verschillende andere Europese landen gebruikt, waaronder Nederland, omdat er in de eigen taal geen precies equivalent voorhanden is. Uit het bestaan van de term in het Duits moge blijken, dat in Duitsland de laatste decennia alle moeite wordt gedaan zich te verhouden tot dat zo pijnlijke verleden van het Derde Rijk, en met name ook tot de Endlösung der Judenfrage.
Een dergelijke bereidheid het eigen verleden ten tijde van de Tweede Wereldoorlog onder ogen te zien bestaat lang niet in alle Europese landen, zeker niet wat het eigen aandeel in de Jodenvervolging betreft. Een voorbeeld is Litouwen – van de ca. 220 000 Joden die voor de Tweede Wereldoorlog in het land woonden, overleefden er slechts zo’n 8000 de Duitse bezetting. En deze Litouwse slachtoffers stierven niet in de beruchte vernietigingskampen, toch het gevestigde beeld van de Holocaust, maar door massa-executies in eigen land. Deze executies werden grotendeels uitgevoerd door Litouwers zelf, terwijl de Duitse bezettingsmacht op de achtergrond bleef. Voor dit gegeven was na de oorlog, toen Litouwen was opgenomen in de Sovjet-Unie, nauwelijks aandacht; en ook na de moeizaam herwonnen onafhankelijkheid van het land in 1990 werd en wordt hierover bij voorkeur gezwegen.
De Litouwse televisiejournaliste Rūta Vanagaitė (°1955) raakte geïnteresseerd in zowel de vraag wat zich tijdens de Jodenvervolging in haar vaderland heeft afgespeeld, als in het krampachtige zwijgen hierover in de Litouwse samenleving. Daarbij verhult zij haar persoonlijke betrokkenheid geenszins: zij is een nazaat van één van de daders. Wat heeft hem in ’s hemelsnaam bezield? Vanuit deze belangstelling maakte zij een rondreis door Litouwen, om na te gaan of er nog sporen van deze moordpartijen zijn te vinden, en om te achterhalen wat de plaatselijke bevolking er (nog) van weet. Op haar rondreis liet zij zich vergezellen door Efraim Zuroff (°1948) – historicus van de Holocaust, en directeur van het Simon Wiesenthal Center in Jeruzalem dat de laatste nog levende daders van misdaden tegen de menselijkheid probeert op te sporen en voor het gerecht te brengen. Zuroff is, hoewel zelf geboren in de Verenigde Staten, van Joods-Litouwse afkomst, en geldt als kenner van de wijze waarop de Endlösung der Judenfrage zich voltrok in de Baltische landen. Van hun rondreis deden Vanagaitė en Zuroff verslag in het boek Mūsiškiai (2016), dat in Litouwen een onverwachte bestseller werd – hoewel het ook veel weerstand opriep, want de problematiek ligt nog altijd zeer gevoelig. Onder de titel Onze mensen. Holocaust in Litouwen – collaboratie, ontkenning en verdraaiing is dit boek onlangs in Nederlandse vertaling verschenen. Dat is een prijzenswaardig initiatief van uitgeverij Verbum, want het is een indrukwekkend boek, juist door het persoonlijke karakter ervan. Vanagaitė worstelt, begrijpelijk genoeg, met de rol van haar landgenoten, hoewel zij ook loyaal aan haar vaderland wil blijven. Zuroff op zijn beurt probeert begrip voor haar op te brengen maar is desondanks streng in zijn oordeel, en draagt bovendien het nog altijd diepe verdriet om de moord op zijn familieleden met zich mee. Dat dit tijdens hun zoektocht soms tot onderlinge spanningen leidde, laten de auteurs niet onbesproken – juist dit maakt hun boek imponerend. Zo is Onze mensen tegelijkertijd een informatieve geschiedenis van het bij vlagen ijzingwekkende hoofdstuk van de Holocaust dat zich afspeelde in Litouwen, een analyse van de Litouwse omgang met dit verleden die vanaf de Sovjettijd tot nu merkwaardig onveranderd is, en een document humain van twee auteurs die zich vanuit een heel verschillende achtergrond tot dit verleden verhouden maar desondanks samenwerken in dit project. Hoe gruwelijk de beschreven details in sommige hoofdstukken ook zijn, dit boek verdient een breed publiek: het laat zien hoe een bewust verzwegen verleden een samenleving kan vergiftigen. En deze conclusie geldt niet alleen voor het voorbeeld van Litouwen, maar in algemene zin – juist daarom is dit een belangrijk boek.
Rūta Vanagaitė en Efraim Zuroff, Onze mensen – Holocaust in Litouwen. Collaboratie, ontkenning en verdraaiing, Uitgeverij Verbum, Hilversum, 2023, hardback, geïllustreerd, 304 blz., ISBN: 9789493028661, € 24,50