DRIFT, april 2019
Benjamin De Mesel *
De geruchten waren er al tientallen jaren, maar sinds de documentaire Leaving Neverland twijfelen we niet meer: Michael Jackson heeft systematisch kinderen misbruikt. Wat betekent dat voor zijn muziek? De VRT besloot tijdelijk ‘voorzichtig’ te zijn, wat veel kritiek uitlokte: je mag de esthetische kwaliteit van een kunstwerk toch niet verwarren met de morele kwaliteit van de kunstenaar! Over dat onderscheid schreef ik enkele weken geleden een stukje.[1] Hier wil ik iets zeggen over het veelgehoorde ‘Als we zo gaan beginnen, waar eindigen we dan?’-argument.[2]
Het vertrekt van de vaststelling dat veel kunstenaars zich niet bepaald voorbeeldig gedragen. John Lennon, James Brown en Ike Turner sloegen hun vrouw; Iggy Pop, David Bowie, Jimmy Page en leden van The Rolling Stones hadden seks met meisjes van 13 of 14 jaar. Naast feiten worden ook ‘Wat als …?’-scenario’s ingezet. Wat als over Rembrandt, Vermeer of Hals zwaarwichtige feiten bekend zouden worden? Verwijderen uit onze musea om slachtoffers en hun nabestaanden leed te besparen?
Het argument berust op een feitelijke en potentiële explosie van het aantal kunstwerken dat door eventuele maatregelen getroffen zou worden, en de suggestie is: het houdt niet op. Ten eerste zou je alle werken moeten bannen van kunstenaars die ernstige feiten gepleegd hebben. Ten tweede kan je moeilijk een principiële grens trekken tussen feiten die maatregelen rechtvaardigen en feiten die dat niet doen: als je de impact op slachtoffers als maatstaf neemt, moet je misschien ook iemand die een dolverliefde fan botweg heeft afgewezen uit de kunstgeschiedenis schrappen. Dus kan je beter principieel zijn: we blijven de kunst tonen alsof er niets gebeurd is.
Maar soms verbergt een teveel aan principes een tekort aan gevoeligheid. Het probleem is natuurlijk dat er wel iets gebeurd is. In tegenstelling tot wat het argument veronderstelt, kan je dat echter niet zomaar karakteriseren in termen van daders en slachtoffers. We zijn allemaal betrokken. Niet als daders of slachtoffers, maar als leden van de samenleving waarin de feiten hebben plaatsgevonden. Er is een morele schok of toch minstens een huivering doorheen die samenleving gegaan, en we willen aangeven dat we wat gebeurd is niet als de gewone gang van zaken beschouwen. Dat kunnen we doen door er tijdelijk bij stil te staan. Michael Jackson even bewust niet spelen is als samen een minuut stilte houden. Dat doen we niet voor iemand die door een kunstenaar is afgewezen en we doen het ook niet in de eerste plaats om slachtoffers of hun nabestaanden leed te besparen. Een minuut stilte wordt niet zinloos als de slachtoffers, bijvoorbeeld na een aanslag, overleden zijn of geen nabestaanden hebben. Het is geen toegift aan de smeekbeden van de slachtoffers, maar een erkenning van de breuk in onze morele orde. Voorzichtig zijn met Jackson is niet het resultaat van een (volgens sommigen onzorgvuldige) afweging tussen de individuele belangen van muziekliefhebbers enerzijds en die van de slachtoffers anderzijds, het is een collectief statement.
Niet alle wandaden veroorzaken een morele schok. Ze doen dat vooral wanneer we ons lid voelen van de gemeenschap waarin de wandaden hebben plaatsgevonden. Wat er ook opduikt over Rembrandt of Vermeer, van hun samenleving maakten wij geen deel uit. Soms blijft een maatschappelijke schok bij gruwelijke gebeurtenissen uit, soms is een op zichzelf eerder onbetekenende gebeurtenis voldoende. De schok weerspiegelt geen objectieve inschatting van de ernst van de feiten, wél een doorvoelde en gedeelde reactie erop: dit moet collectief herinnerd worden. Een minuut stilte is bovendien in hoge mate symbolisch: vaak worden niet alleen de feiten die er de rechtstreekse aanleiding voor vormden, maar ook gelijkaardige feiten herdacht. Niet elke particuliere aanslag wordt met een aparte minuut stilte herdacht, tegelijk is de minuut stilte er niet alleen voor de slachtoffers van een welbepaalde aanslag. Als Iggy Pop en Jimmy Page kinderen misbruikt hebben, kan een stilte naar aanleiding van het geval-Jackson ook dat in herinnering houden.
Een minuut stilte is per definitie tijdelijk, zo is het ook met schokken en huiveringen. Als sommigen gewagen van censuur omdat we Jackson even niet meer spelen (Stijn Meuris waande zich in Noord-Korea toen hij de beslissing van de VRT vernam), verzwijgen ze dat. Na de minuut stilte gaan we door; meer zelfs, de stilte is afgebakend in de tijd precies omdat we weten dat we moeten doorgaan. Nog snel even Gerard Reve citeren: ‘Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven.’ Daar gaat het om.
[1] Benjamin De Mesel, ‘Wat nu met de muziek van Michael Jackson?’ VRT NWS, 09/03/19. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/03/05/wat-met-de-muziek-van-michael-jackson/
[2] Zie Stijn Meuris, ‘Jackson is geen sigarettenpakje’. De Standaard, 06/03/19; Stijn Van de Voorde, ‘Michael Jackson bannen is hypocriet en wel hierom’, VRT NWS, 09/03/19. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/03/09/michael-jackson-bannen-is-hypocriet-en-wel-hierom/
