John Alonzo Dick*

 

Ik herinner mij de tijd van voor de beslissing van het Hooggerechtshof in de zaak Roe versus Wade in 1973.[i] Veel vrouwen overleden in die tijd aan complicaties tijdens de zwangerschap, of aan abortussen in afgelegen steegjes waar armlastige vrouwen of angstige tieners onvermijdelijk hun toevlucht zochten.

Ik herinner mij dat president Clinton in 1992 zei dat abortus ‘veilig, wettig, en zeldzaam’ zou moeten zijn. Ook herinner ik mij een ernstig gesprek over abortus, rond dezelfde tijd, met een inmiddels overleden Europese kardinaal.

De kardinaal stond publiekelijk nogal bekend vanwege zijn sterke verzet tegen abortus. Hij had mij echter, als historisch theoloog, uitgenodigd om hem een interview af te nemen over het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965). Alleen wij twee. Na het gesprek over het Concilie vroeg ik hem of hij echt dacht dat abortus nooit kon worden gerechtvaardigd. Hij staarde me een minuut in stilte aan, en zei toen: ‘Niet voor publicatie! Mijn jongere zus was als non missionaris in Afrika. Zij werd verkracht en raakte zwanger. Ik nam contact op met een arts in de missie, betaalde hem, en gaf hem opdracht mijn zus te aborteren, en daarna te zwijgen’.

Nu, ik schreef hier al eerder over abortus.[ii] Maar met het oog op de verhitte en giftige discussie over Roe versus Wade en het mogelijk herroepen van de beslissing van het Hooggerechtshof uit 1973, wil ik er op terugkomen.

Sprekend of schrijvend over abortus, meen ik dat we de beschaafde dialoog moeten bevorderen: met respect bruggen bouwen voor het gesprek, en geen bruggen opblazen. Een respectvol gesprek dient ook, uiteraard, een eerlijk gesprek te zijn.

Sommige termen verdienen duidelijk te worden opgehelderd. Sommigen stellen het ‘anti-abortus’-standpunt gelijk met het ‘pro-life’-standpunt. Maar dit nogal eens niet het geval. Een groot aantal politieke en religieuze leiders in de Verenigde Staten die het anti-abortus-standpunt aanhangen, steunen de doodstraf en marteling, en negeren armoede, gezondheidszorg en de natuurlijke omgeving.

Ongelukkig genoeg is voor veel religieuze en politieke conservatieven ‘pro-life’ handige retoriek geworden om een breed spectrum aan urgente politieke kwesties te ontwijken.

Als katholiek herinner ik mij Joseph kardinaal Bernardin, aartsbisschop van Chicago, die ik waardeerde vanwege zijn oproep Seamless Garment (Naadloos gewaad) uit 1983, waarin hij pleitte voor een samenhangende ethiek van het leven met aandacht voor de hele reeks problemen rond levensvraagstukken. In een lezing op 6 december 1983 aan Fordham University merkte Bernardin op: ‘Het spectrum van levensvraagstukken raakt aan onderwerpen als genetica, abortus, de doodstraf, moderne oorlogsvoering en de zorg voor terminaal zieken’. Hij daagde katholieken uit, deze kwesties te zien een ‘naadloos gewaad’, niet alleen abortus, maar ook kernwapens, de strijd tegen armoede, de schending van mensenrechten in binnen- en buitenland. Bernardin was voorzitter van het Amerikaanse college van katholieke bisschoppen van 1974 tot 1977. Helaas werd hij later bekritiseerd door de toenmalige Joseph kardinaal Ratzinger, toen hij Prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer was. Ratzinger, de latere paus Benedictus XVI, was bang dat de benadering van Seamless Garment het unieke kwaad van abortus zou bagatelliseren. Minder lang geleden, in 2016, bekritiseerde José Gómez, de aartsbisschop van Los Angeles, de Seamless Garment– benadering, omdat hij de indruk had dat zij leidde tot ‘de verkeerde idee dat alle onderwerpen moreel gelijkwaardig zijn’.

Rechtstreekse abortus is het beëindigen van een zwangerschap door het verwijderen of uitdrijven van een embryo of foetus voordat deze buiten de baarmoeder kan overleven. Een abortus die plaatsvindt zonder ingreep wordt een miskraam of spontane abortus genoemd. Een miskraam is de meest voorkomende complicatie tijdens de vroege zwangerschap. Onder vrouwen van wie bekend is dat ze zwanger zijn, bedraagt het percentage miskramen tussen de 10 en 20.

De houding van Amerikanen tegenover abortus is aanzienlijk veranderd sinds de beslissing van het Hooggerechtshof in de zaak Roe vs. Wade in 1973, die abortus legaal maakte. Volgens een nieuwe opiniepeiling van NBC, heeft de steun voor het recht op abortus een nieuw hoogtepunt bereikt, met 63% van de Amerikanen die tegen het herroepen van het vonnis in Roe vs Wade zijn. Maar 5% van de Amerikanen vindt dat abortus in alle gevallen illegaal moet zijn. Volgens een peiling van Pew Forum vindt 83% van de niet-godsdienstig betrokken Amerikanen dat abortus in alle of de meeste gevallen legaal moet zijn, net als twee-derde van de zwarte protestanten (64%), zes-op-de tien blanke protestanten (60%), en een meerderheid van de katholieken (56%).

Op zaterdag 14 mei jl. kwamen duizenden mensen samen in Washington DC en bij honderden bijeenkomsten overal in de Verenigde Staten om te demonstreren voor het recht op abortus, als onmiddellijke reactie op het gelekte ontwerp voor een beslissing van het Hooggerechtshof waaruit blijkt dat het Roe vs Wade gaat herroepen.

De meeste studies laten zien, dat het onwettig maken van abortus niet leidt tot minder abortussen. Maar dit leidt wel tot meer sterfgevallen onder vrouwen vanwege onveilige ingrepen. De laatste studie naar het aantal abortussen in de Verenigde Staten laat zien, dat het nu het laagste is sinds het legaal maken in 1973. Onderzoekers schrijven deze terugloop toe aan betere seksuele voorlichting en grotere beschikbaarheid van voorbehoedsmiddelen, en het afnemen van het aantal ongewenste zwangerschappen in het algemeen, die in het bijzonder leidde tot een historisch laag aantal zwangerschappen onder tieners.

Aanhangers van het antiabortus-standpunt stellen dat abortus moreel verkeerd is, op grond daarvan dat een foetus een onschuldige menselijke persoon is of omdat een foetus een mogelijk leven is dat, in de meeste gevallen, zal uitgroeien tot een volledig menselijk leven. Sommigen menen dat de foetus vanaf de conceptie een volledige menselijke persoon is. Sommigen die abortus steunen, stellen dat abortus moreel juist is omdat de vrouw het recht heeft te beschikken over haar eigen lichaam en wezenlijke lichaamsfuncties. Deze opstelling negeert eenvoudig de vraag, of de foetus al dan niet een onschuldige menselijke persoon is, of plaatst de rechten van de vrouw boven de rechten van de foetus, of die nu een persoon is of niet.

Zijn bevruchte eicellen menselijk leven? Verrassend genoeg leiden 30 tot 40% van de bevruchtingen van eicellen tot een miskraam, vaak al voordat bekend is dat de vrouw zwanger is. Sommige bevruchte eicellen ontwikkelen zich tot tumoren. De vraag wanneer een embryo of foetus als menselijk leven kan wordt beschouwd is nog altijd onderwerp van discussie in een verscheidenheid aan wetenschappelijke en ethische opvattingen en theorieën. Een goed voorbeeld, misschien, betreft de hersenactiviteit. Als we de idee van hersenactiviteit gebruiken als criterium om de dood vast te stellen, dan zou het begin van hersengolven het begin van het leven zijn. Wanneer men meent dat de dood intreedt wanneer de hersengolven in de hersenschors beginnen te stoppen, dat zou men zich kunnen voorstellen dat het leven begint als de hersenactiviteit begint, rond de drieëntwintigste week van een gewone zwangerschap van veertig weken.

Sommige theologen beweren dat het menselijk leven begint met de ‘bezieling’. De dertiende-eeuwse filosoof en theoloog Thomas van Aquino, die zich beriep op de filosofie van Aristoteles uit de vierde eeuw voor Christus, meende dat de foetus veertig tot tachtig dagen na de conceptie een ziel ontving, afhankelijk van het geslacht: veertig dagen bij het mannelijk geslacht, tachtig bij het vrouwelijk geslacht, omdat vrouwen ‘onvolkomen en onbedoeld’ zijn.

In 1591 bepaalde paus Gregorius XIV het moment van de ‘bezieling’ op de 166e dag van de zwangerschap, na ongeveer vierentwintig weken. In 1869 verschoof Pius IX het moment van ‘bezieling’ terug naar het moment van de conceptie, op straffe van excommunicatie, beïnvloed, zo werd beweerd, door wetenschappelijke ontdekkingen in de jaren 1820 en 1830. Niettemin, de zaak blijft ter discussie staan in de katholieke kerk.

Wanneer het over abortus gaat, willen mensen duidelijke antwoorden op de vraag wat goed en wat niet goed is. Eerlijk gezegd, ik denk niet dat de antwoorden altijd zo duidelijk zijn. Sommige mensen raken overstuur of worden boos als ik dat beweer. Helaas, maar op de vraag wanneer het menselijk leven begint bestaat nog altijd een verscheidenheid aan antwoorden. Sommige zijn meer gebaseerd op de middeleeuwse dan op de hedendaagse biologie. En mensen kunnen en moeten voorzichtig oordelen.

Op dit moment denk ik dat de beste antwoorden op vragen naar de moraliteit van abortus en de legalisering ervan kunnen worden gevonden in oprechte gewetensvolle overdenking en besluitvorming. Volgens het Amerikaanse College van Verloskundigen en Gynaecologen zijn er situaties waarin abortus medisch noodzakelijk is in relatie tot de ontwikkeling van de foetus of het redden van het leven van de vrouw. Dit is inderdaad een kwestie van persoonlijk geweten en besluitvorming.

Zoals de catechismus van de katholieke kerk leert, heeft de mens ‘het recht in geweten en vrijheid te handelen om zo persoonlijk morele besluiten te nemen’. Deze leer wordt duidelijk uiteengezet en bevestigd in, in het bijzonder, de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), Dignitatis Humanae en Gaudium et Spes, waarin we lezen: ‘In het diepst van zijn geweten ontdekt de mens een wet, die hij zich zelf niet gegeven heeft, maar waaraan hij moet gehoorzamen…. Het geweten is de meest verborgen kern en het heiligdom van de mens, waar hij alleen is met God die hem heeft gemaakt.’

De vorming van het geweten staat voorop en wordt gevoed door de gebruikelijke bronnen van ethische kennis: de Schrift, de traditie, rede en wetenschap, en ervaring. Ja, natuurlijk: dit betekent dat mensen van goede wil in geweten met elkaar van mening kunnen verschillen, zelfs over de absolute maar niet onfeilbare morele normen van de katholieke kerk. Juist daarom moeten we bruggen bouwen en respectvol studeren, discussiëren, werken en samen leren.

En een laatste opmerking. Hedendaags Amerikaans extreem rechts wil de macht van de regering gebruiken om een meerderheid van de Amerikaanse burgers de opvattingen van een radicale minderheid van Amerikaanse burgers op te leggen. Als het Hooggerechtshof Roe vs Wade herroept, ligt het voor de hand dat extreem rechts erop aandringt dat het Hooggerechtshof ook Obergefell v. Hodges[iii] uit 2015 herroept, een mijlpaal voor de burgerrechten, waarin het grondrecht om te trouwen wordt toegekend aan paren van hetzelfde geslacht. In beide gevallen zal de doos van Pandora wijd open worden gezet.

 

(vertaling: Herman Simissen)

 

John Alonzo Dick (*1943) bekleedde als derde the Chair for the Study of Religion and Values in American Society aan de KU Leuven. Hij is voormalig academisch decaan van het American College van de KU Leuven en hoogleraar. Hij publiceerde onder meer samen met K. Schelkens en J. Mettepenningen A Aggiornamento? Catholicism from Gregory XVI to Benedict XVI (Brill, Leiden en Boston, 2013). Recent verscheen zijn boek Jean Jadot: Paul’s Man in Washington (Another Voice Publications 2021), een biografie van de Belgische bisschop Jean Jadot die van 1973 tot 1980 Apostolisch Afgevaardigde in de Verenigde Staten was.

 

Reageren? Mail naar jadleuven@gmail.com

 

[i] Roe vs Wade is een arrest van het Amerikaanse Hooggerechtshof uit 1973. Het geldt als een van de meest omstreden uitspraken van het Hooggerechtshof in de geschiedenis. Het hield in, dat vrijwel alle wettelijke verboden op abortus in de Amerikaanse staten ongrondwettelijk waren, want in strijd met het ‘recht op privacy’ dat in de grondwet was vastgelegd. [noot van de vertaler]

[ii] John A. Dick, ‘Abortus. Gewetensvragen in de Amerikaanse politiek’, https://streventijdschrift.be/abortus-gewetensvragen-in-de-amerikaanse-politiek/ .

[iii] Obergefell v. Hodges is de naam van een op 26 juni 2015 door het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten gewezen arrest, dat toeziet op het recht om te trouwen van paren van hetzelfde geslacht.