Sophie van Bijsterveld*
Wie verwacht in deze voor persoonlijke reflectie gevoelige tijd van het jaar aan het denken gezet te worden door een gefantaseerde thrillerserie? Deze verrassing biedt de adembenemende Netflix serie Messiah. Voor de velen gelovigen en ongelovigen voor wie de grote monotheïstische godsdiensten hun zeggingskracht lijken te hebben verloren, reikt de serie uitdagende inzichten aan.
Waar gaat geloven om? Wat is religieuze waarheid? Wat betekent het om bekeerd te worden?
Deze vragen – en natuurlijk leerstellige antwoorden daarop – verwacht je te horen in academische collegezalen, kerkelijke seminaries en vrome literatuur. Niet in een adembenemende Netflix thriller die schakelt tussen de politieke brandhaarden in het Midden-Oosten, Russische toevluchtsoorden, en het Amerika van de CIA en FBI (de Joint Terrorism Task Forces), van de regeringsburelen in ‘D.C’ en een provinciestadje verloren op het platteland van Texas. Toch is dat precies wat je in de 10-delige serie Messiah vindt. Met een onovertroffen cast, een ijzersterke verhaallijn en fotografie van topkwaliteit dwingt deze onorthodoxe serie je religieuze tradities – inclusief die van jezelf – met een frisse blik te bekijken. De serie confronteert je onvermijdelijk met de vraag: hoe wil ik zelf leven?
Het verhaal
De titel van de serie, Messiah, doet al vermoeden dat de centrale figuur een Messias-figuur is. Tot ver in de serie is van deze Al Masih weinig meer bekend dan dat hij een prediker is uit Syrië, die de stad Damascus door een wonder behoed heeft van de inname door Islamitische Staat. De zandstorm die de inname van de stad voorkomt, geeft deze charismatische man het momentum om een grote schare volgelingen achter zich te krijgen om met hem door de woestijn op te trekken tot aan de Israëlische grens. Daar worden zij belet om door te reizen naar de Palestijnse gebieden. In de schare bevinden zich twee vrienden, Samir en Jabril, die in de serie nog een belangrijke rol zullen spelen. Al Masih weet dan al politieke aandacht van de Israëliërs te trekken (de veiligheidsdienst Shin Bet). Nadat hij na verhoor uit een cel ontsnapt, bij de grote moskee op de Tempelberg eerst door zijn prediking voor oproer zorgt en in de wanorde die dan ontstaat een door Israëlische soldaten getroffen jongen tot leven lijkt te wekken, is hij ook definitief verzekerd van de belangstelling van de CIA en de mondiale media, waaronder CNN. Hoe meer de Israëliërs, de CIA en de media achter de mysterieuze Al Masih aanzitten, hoe meer hij hen lijkt te ontglippen.
Dé grote verrassing is zijn verschijning in Amerika, die door sommigen als de Wederkomst, de Second Coming, van Christus op aarde wordt gezien. De eerste persoon aan wie hij zich na een bijna alles verwoestende tornado openbaart, is een uitgebluste (Southern Baptist) predikant met gezinsproblemen in een geïsoleerd, achtergebleven plaatsje in Texas, die zelf niet echt meer gelooft en op het punt staat er de brui aan te geven. Eenmaal op Amerikaans grondgebied zit niet meer alleen de CIA achter Al Masih aan, maar ook de FBI. Zelfs de verhoorofficier van Shin Bet volgt hem in Amerika, al is dat op eigen initiatief. Een hele reeks verwikkelingen volgt. De aanwezigheid van Al Masih en het mediacircus daarom heen heeft een magnetische werking op grote massa’s mensen. Op een gegeven moment trekt de karavaan met volgelingen die waren neergestreken in het Texaanse plaatsje op initiatief van de predikant naar Washington D.C.
Al Masih predikt, verricht wonderen, en spreekt zelfs met de President (een lid van de Kerk van de Heiligen der Laatste Dagen (Mormonen)). Dat kan niet goed gaan. De stafchef van het Witte Huis arrangeert met de Israëlische veiligheidsdienst in het geheim de transfer van Al Masih naar Israël. Het vliegtuig met onder andere Al Masih en de Israëlische verhoorofficier wordt door de Amerikanen opzettelijk neergehaald boven de woestijn. Het verhaal van de schare volgelingen van Al Masih in de woestijn bij de Israëlische grens loopt parallel aan de verwikkelingen in Amerika – een verhaal dat zich uiteindelijk voor een deel verplaatst naar Jordanië en voor een deel naar Israël, om uiteindelijk weer terug te komen bij de Israëlische veiligheidsdienst en de CIA.
De verhaallijn, hier slechts in grove contouren geschetst, is spannend, ijzingwekkend spannend soms. Zoals het een echte suspense thriller betaamt, maakt elke aflevering je als kijker nóg meer nieuwsgierig naar de volgende. De serie is een explosie van religieuze, politieke en sociale verbeeldingskracht.
Gelaagdheid van thema’s
De kernthema’s van de serie Messiah zijn ten diepste religieus. Daarmee is niet alles gezegd: de serie kent vele lagen. Op een indringende manier stelt zij de surveillance maatschappij aan de orde en werpt zij licht op de rol van de geglobaliseerde nieuwsmedia die niet alleen het nationale en internationale nieuws verslaan, maar ook nieuws creëren en daarmee een eigen rol spelen in de politieke dynamiek. Moderne relatie- en gezinsperikelen van mensen die druk zijn met hun eigen levens en nauwelijks meer echt contact kunnen maken met anderen zijn volop herkenbaar, evenals thema’s als loyaliteit en verraad, en rivaliteit tussen instituties.
Die rivaliteit wordt indringend ervaren door de belangrijkste tegenspeler van Al Masih, de CIA-officier Eva Geller, die onvermoeibaar ijvert voor de missie van haar organisatie en het volgen van de correcte procedures. Zij staat symbool voor een rationalistisch, niet-religieus wereldbeeld. Zij voelt zich gemangeld door andere institutionele machten en krachten, die net als zij geactiveerd worden door de wil om de bestaande orde te verdedigen tegenover de verleiding die de spirituele levenshouding biedt en de onrust die de verkondiging ervan met zich brengt.
De serie laat overtuigend zien dat overheden niet blind (kunnen) zijn voor maatschappelijke ontwikkelingen en maatschappelijke vernieuwing, ook als deze religieus van aard zijn, al was het maar uit een oogpunt van openbare orde en rust. Dat geldt voor nationale verhoudingen, maar ook internationaal en geopolitiek, zoals CIA-officier Eva Geller haar Shin Bet tegenspeler uitdrukkelijk voorhoudt. De vergelijking met het Romeinse Rijk en de lokale machthebbers in Judea ten tijde van Jezus is daarin niet ver te zoeken.
De serie laat ook knap zien dat religieuze levensvisies de politiek met indringende vragen confronteren. Tegelijkertijd kunnen zij niet té dicht bij politiek komen, omdat dat onmogelijke gevolgen heeft. Dat laatste blijkt heel duidelijk uit wat er kan gebeuren wanneer President Young (zijn naam is ongetwijfeld een verwijzing naar Brigham Young, een Mormoons religieus en politiek leider) in een gesprek met Al Masih wordt uitgedaagd rechtlijnige politieke consequenties te trekken uit zijn persoonlijke geloof en hij nadien ook met die gedachte speelt. Politieke waarheid en religieuze waarheid zijn verschillende zaken. De – uiteindelijk mislukte – poging van Jabrils mentor om hem politiek te instrumentaliseren is een ander voorbeeld, zoals ook de – uiteindelijk succesvolle – inzet van Samir als religieuze terrorist.
De serie wil in deze laatste, maar ook in andere voorbeelden, laten zien dat de werkelijke breuklijnen niet lopen tussen de onderscheiden (Abrahamitische) wereldreligies, maar dat die binnen elk van die religies liggen. Die conclusie wordt verbeeld in de steunbetuiging van Eva Geller aan student politieke wetenschappen en zoon van een gesneuvelde CIA-collega, Keon, voor de stelling van de clash of civilizations van Huntington in een van de eerdere afleveringen van de serie en het als irrelevant verbranden van die literatuur door de student in een latere.
Profeet of profiteur?
In de loop van de serie wordt meer bekend over de persoon Al Masih. Vooral Eva Geller duikt in zijn verleden, zoals later ook de stafchef van het Witte Huis. Als Messias-figuur overstijgt hij duidelijk religieuze tradities. Zijn moeder was naar verluidt joods. Hij is in een islamitische context opgegroeid, en is vertrouwd met het christendom. Het is vast geen toeval dat Al Masihs pad in Amerika juist die van niet-mainstream religieuze groeperingen kruist.
Vanaf het begin bestaat al twijfel over de ‘echtheid’ en oprechtheid van Al Masih. Deze wordt groter naarmate er meer over hem bekend wordt, over zijn opvoeding, zijn jeugd, zijn eerdere gedrag. Met het ‘gewoner’ worden, wordt zijn geloofwaardigheid als verkondiger van een goddelijke boodschap aangetast. Verdacht is vooral zijn studie aan een Amerikaans college waar hij onder invloed zou zijn gekomen van een radicale politieke filosofie die sociale wanorde predikte, een strategie die hij in de praktijk lijkt toe te passen. Zeker als zijn dossier vanuit het Witte Huis gelekt wordt naar de media, wordt het makkelijker om hem een oplichter, een charlatan, een trickster te betitelen en hem als profeet te ontmaskeren. De volgers van Al Masih zijn echter immuun voor deze kritiek.
Het is opmerkelijk dat enkele recensies van deze serie op internet de vraag naar de ‘echtheid’ of oprechtheid van Al Masih als hoofdvraag van de serie presenteren. Die vraag leidt vanzelf tot teleurstelling omdat de serie die vraag niet eenduidig beantwoordt. In zekere zin zijn er natuurlijk parallellen te trekken met de vraag over wie Jezus ‘echt’ was. Toch is het vastpinnen van de status van Al Masih niet waarom het in de serie werkelijk gaat. Waar het wel om gaat, is of de inhoud van wat hij verkondigt leidt naar de Weg, de Waarheid en het Leven.
De kern
Daarmee komen wij bij de kern van de serie. Al Masih raakt mensen. Hij wekt degenen die gevoelig zijn voor zijn boodschap figuurlijk weer tot leven; mensen die ziende blind zijn en horende doof. Hij leert ze weer het leven te omarmen, ‘echt’ te leven, en geeft ze perspectief. Hij laat ze beseffen dat het gewone, alledaagse leven bijzonder is en het vraagt om ten volle geleefd te worden, vaak ondanks alles. Felix (‘geluk’), de ongelukkige predikant, wordt aangeraakt, bekeerd. Rebecca, de getroebleerde tiener dochter van de predikant, leert haar weg in het leven vinden. Uiteindelijk gebeurt dat ook met de Israëlische veiligheidsofficier Aviram (‘Mijn Vader is machtig’), die als vader op de rand van mislukking staat. Het lukt hem uiteindelijk om verlossing te ervaren van een loodzware schuld die hij met zich mee torst. De FBI-officier, ogenschijnlijk een nuchtere man die van eenvoudige country muziek houdt en gewoon zijn werk doet, komt in het reine met zijn persoonlijke perikelen die als een last op zijn schouders drukken. De eenzame vader van de CIA-officier voelt zich ineens weer ‘verbonden’ met zijn familie, zijn verleden, de mensheid en de natuur. Staci (‘Opstanding’), de moeder van een ongeneeslijk zieke dochter Raeah (van deze naam worden nogal uiteenlopende betekenissen gegeven), leert op een nieuwe manier kijken naar het leven, door ziekte en dood, heen. De prostituee Elianna (‘God heeft geantwoord’), die erop uitgestuurd was om Al Masih te compromitteren, leert zichzelf als persoon te aanvaarden. Zij ervaren allen op de een of andere manier een ommekeer in hun leven. Zij zien letterlijk en figuurlijk weer toekomst en aanvaarden het wonder van het leven.
Niet iedereen neemt de boodschap van Al Masih aan. Anna (de moeder van Maria), de vrouw van Felix en dochter van een tv-evangelist, blijft sceptisch. Jonah (die in het Bijbelboek eerst weigert en vervolgens toch het bevel van God opvolgt om naar Nineve te gaan) wijst Al Masih af en wil van zijn vrouw scheiden vanwege haar mislukte poging om bij Al Masih fysieke genezing van hun dochter te krijgen. De positie van Keon (‘God is barmhartig’), de student politieke wetenschappen, blijft onbekend. CIA-officier Eva (de oermoeder; die ondanks haar verlangen nieuw leven te scheppen en moeder te worden, steeds miskramen heeft) is een overtuigd gelover en wel in Al Masih als oplichter.
Jabril (‘man van God’, ‘mijn kracht is God’) kiest voor de Waarheid. Zijn vriend Samir (‘goede vriend’, ‘goede conversatiepartner’) doet uiteindelijk zijn naam geen eer aan.
Geen kunstjes, geen zekerheden
Al Masih is geen tovenaar en hij springt niet door de hoepeltjes die hem worden voorgehouden. Hij laat zich niet voor het karretje van Felix spannen, die – net als de Bijbelse Petrus – niet de meest voor de hand liggende apostel is. Al Masih loopt op het laatste moment weg voor een toegezegd televisie optreden in de show van schoonvader Ed, de televisiedominee. Hij geneest fysiek niet het doodzieke meisje. Hij schiet een reddeloos gewonde hond dood. Lijden en sterven horen bij het leven. Toch is zijn boodschap: sta op en wandel.
Voor Felix, die voortdurend zekerheid zoekt, is dit alles moeilijk, zeker wanneer hij beseft dat Al Masih vrijwillig de Verenigde Staten verlaat. Op het laatst brandt hij teleurgesteld het kerkje af, waarop nog de graffiti tekst staat ‘Fake God’, een tekst die hij eerder geprobeerd had uit te wissen. De serie heeft – onder meer – in deze zin een open einde. Op internet is flink gespeculeerd over een tweede serie. Die komt er niet. Dat is maar goed ook. Het open einde is een onlosmakelijk onderdeel van het verhaal van de serie: het leven zit vol met ambiguïteit en losse eindjes. Daar moeten wij het mee doen.
Al Masih roept op om het leven met een frisse blik tegemoet te treden. Genade bestaat en verlossing van loden lasten is mogelijk. Elke dag heeft de belofte van een nieuwe start in zich. Zonde en kwaad hebben niet het laatste woord. Lijden en ziekte zullen blijven bestaan, maar net als de dood betekenen zij niet het einde.
Messiah laat zien dat geloof niet iets zalvends of zoetigs is, een leuke franje met een roze randje, maar dat het levenskeuzes verlangt en dus ook scheidslijnen trekt, zoals het ook in Jezus’ tijd was. Elke dag biedt de mogelijkheid om die keuzes te maken.
Reageren? Mail naar: Sophie.vanBijsterveld@ru.nl
Sophie van Bijsterveld is hoogleraar Religie, recht en samenleving aan de Radboud Universiteit.