De verleidelijke verlokking van autoritair leiderschap

John Alonzo Dick*

 

Deze keer kom ik terug op enkele ideeën en zorgen over autoritaire leiders. Een criticus zei me onlangs dat ik het beter niet over politiek kon hebben maar, in zijn woorden, ‘me te beperken tot theologische dingen’. Ik begrijp zijn zorgen. Ik heb niet de behoefte om te twisten over een van beide Amerikaanse politieke partijen, die ik allebei tamelijk goed ken. Ik ben nu Democraat, maar groeide op in hoogst Eisenhower-Republikeins gezin. Mijn vader was zelfs een Republikeins regio-commissaris in zuidelijk Michigan, en ik hielp bij zijn campagne. Tegenwoordig, als historisch theoloog, ben ik vooral bezorgd om het behoeden van de menselijke waardigheid en authentieke christelijke waarden. ‘Theologische dingen’, zou mijn criticus zeggen. Mijn bezorgdheid betreft de mate waarin aanhangers van de vijfenveertigste president van de Verenigde Staten het land in de richting van een autoritair bewind duwen. Niet alleen door boeken te verbieden, maar door mensen te weren en mensenrechten te beperken.

Over de hele wereld hebben autoritaire leiders in landen met lang gevestigde democratieën gebruik gemaakt van de angst en vrees van mensen in een snel veranderende wereld. Zij veroordelen ‘lastige’ mensen, en zijn voorsprekers van haat en geweld en vurige demagogie. We zien een vergelijkbare ontwikkeling in sommige religieuze fundamentalistische bewegingen.

Autoritair leiderschap is bepaald geen nieuw verschijnsel. In de eerste helft van de twintigste eeuw bestonden er autoritaire regimes in landen als Hitler-Duitsland, het Italië van Mussolini, het Spanje van Franco en de fascistische Ustaša-beweging in Kroatië. Hoewel sommige onderzoekers nog debatteren over de oorzaken van autoritaire regimes, is het publieke en institutionele gedrag van autoritaire leiders en hun volgelingen wel behoorlijk duidelijk.

VERSLAVING: Net als drugdealers en hun ‘klanten’, verkopen en bevorderen autoritaire leiders en hun volgelingen autoritaire verslaving. Dit gebeurt wanneer de volgelingen stoppen met zelf nadenken en zich overgeven aan de emotionele retoriek van autoritaire leiders. We zien er tegenwoordig klassieke voorbeelden van in het dagelijkse nieuws. Het belangrijkste aandachtspunt van de autoritaire leider is de leider zelf. De autoritaire leider gebruikt en manipuleert mensen om de doelen van de leider te bereiken. De boodschap van de campagne van de leider is vaak geladen met oneerlijke verzinsels en emotioneel beladen pesterij.

ONDERDANIG: Volgelingen van autoritaire leiders zijn erg onderdanig aan die leiders en eisen agressief dat iedereen zich gedraagt zoals het gezag dicteert. Zij zijn bang voor een veranderende wereld en een veranderende samenleving die ze niet begrijpen,  noch willen begrijpen. Ze willen liever de klok terugdraaien naar een verzonnen gouden tijdperk.

BLINDE GEHOORZAAMHEID: Gemakkelijk opgehitst, gemakkelijk geleid en onwillig zelf na te denken, stellen volgelingen van autoritaire leiders geen vragen. Ze gehoorzamen. Zij voelen zich aangetrokken tot, en volgen autoritaire leiders die, vaak in een theatrale stijl, een beroep doen op hun gevoelens van angst en zorg. En ze reageren agressief op ‘buitenstaanders’. Blind geloof komt in de plaats van kritisch denken. Het onbekende en het andere worden de vijand.

ANTI-CHRISTELIJK: Wat autoritaire leiders willen invoeren is ondemocratisch, tiranniek, en vaak wreed. Autoritarisme wordt zelfs nog duisterder als autoritaire leiders hun boodschap beginnen te verkondigen in naam van het christendom. Dan wordt het in feite een antichristelijk gezwel dat zich uitzaait in de samenleving. Een troebele blik en bizarre retoriek zijn het gevolg. Er bestaat inderdaad een sterk verband tussen godsdienstig fundamentalisme en autoritarisme.

FUNDAMENTALISME: Autoritaire fundamentalisten zien zichzelf als deel van een kosmische strijd tussen goed en kwaad. Zij beschouwen zichzelf – en hun autoritaire leiders – als door God gezonden boodschappers. Zij grijpen historische momenten aan als profetisch en herinterpreteren die in het licht van die kosmische strijd. Zij geloven dat God degenen haat die zich niet conformeren aan hun fundamentalistische wereldbeschouwing. Daarom veroordelen en demoniseren zij hun tegenstanders als kwaadaardig. Bijvoorbeeld: op 28 april jl. werden in Cleveland, Texas, vijf slachtoffers, onder wie een jongen van negen, gedood tijdens een aanval die ermee begon dat dit gezin hun buurman vroeg te stoppen met schieten omdat de baby probeerde te slapen. De uiterst rechtse, autoritaire gouverneur van Texas, Greg Abbott, demoniseerde de slachtoffers van deze schietpartij door hen in een tweet ‘illegale immigranten’ te noemen.

Ook in Texas, in Grapevine, een kilometer of dertig ten noordwesten van Dallas, noemden enkele religieuze en politieke leiders de verkiezingen voor het bestuur van een school een spirituele strijd tussen krachten van goed en kwaad. Tijdens een zondagse eredienst waarschuwde Robert Morris, dominee in een megagrote kerk en geestelijk adviseur van de vroegere president Trump, zijn gehoor dat de duivel aan het werk was in scholen in de regio.

GEBREKKIG DENKEN: Alle autoritaire leiders en volgelingen gaan door het leven met een tunnelvisie en beperkt denkvermogen. Hun denken is slordig en zij zijn de slaven van een woest dogmatisme dat hen blind maakt voor bewijs en logica. Zoals Adolf Hitler naar verluidt zei: ‘Wat een geluk voor wie aan de macht zijn dat de mensen niet nadenken!’. Ik denk vaak aan een mooi voorbeeld van gebrekkig denken dat ik jaren geleden hoorde van een collega, hoogleraar in de logica: ‘Alle vissen leven in zee. Haaien leven in de zee. Daarom zijn haaien vissen.’ Tegenwoordig horen we gebrekkig denkende autoritaire politici en religieuze leiders die hen volgen uitspraken doen als: ‘Alle Moslims zijn terroristen…’; ‘Afro-Amerikanen zijn lui’; ‘Feministen ondermijnen de mannelijke en vrouwelijke identiteit’; ‘Homoseksuelen vernietigen het huwelijk en het gezinsleven’. Enzovoort, enzovoort. Onwaarheden en onzin die mensen kleineren en vermoorden.

DUS WAT MOETEN WE DOEN TEGEN AUTORITARISME?

We moeten zeker het autoritarisme aanpakken, want het is kwaadaardig en bedreigt en verdeelt de samenleving. We moeten ons nu uitspreken, of voor altijd zwijgen. Maar het is niet genoeg erover te praten, of er artikelen over te schrijven. Te veel mensen staan eenvoudig aan de zijlijn, stilletjes kijkend naar de optocht van autoritarisme die langs trekt.

We moeten moedig de leiding nemen door anderen helder te informeren en te organiseren. We moeten kiezers informeren en motiveren om te stemmen op goedgeïnformeerde en helder denkende politieke leiders. Onwetendheid is noch een politieke noch een religieuze zegen; en vooroordelen zijn gebaseerd op onwetendheid.

De beste manier om onwetendheid tegemoet te treden is door echt onderwijs dat de nadruk legt op kritische en analytische vaardigheden en op nadenken. Echt onderwijs leert het belang van bewijs verzamelen en vervolgens conclusies trekken. Autoritaire leiders en volgelingen en fundamentalisten werken op de omgekeerde manier.

We moeten kanalen voor de dialoog opzetten. Wanneer mensen liegen of onwaarheden verspreiden op de sociale media, moeten we duidelijk zijn over wat betrouwbare informatie is en die verspreiden. Als ik bijvoorbeeld een onjuistheid zie op Facebook, wijs ik daarop. Dan heb ik het niet over meningen, maar over waarachtigheid en eerlijkheid. Sociale media kunnen inderdaad worden gebruikt om onjuistheden te verspreiden, maar zij kunnen ook worden gebruikt om waarachtigheid te verspreiden.

‘Waarom?’ vragen is een deugd. Vragen stellen is gezond en volwassen. Onvoorwaardelijke trouw en gehoorzaamheid dwingen de volgelingen van autoritaire leiders in slavernij. Wanneer je godsdienst je iemand doet haten, heb je een andere godsdienst nodig. Empathie en mededogen zijn christelijk; haat en minachting zijn antichristelijk.

(Als nader te lezen literatuur raad ik Twilight of Democracy aan van Anne Appelbaum, een Pools-Amerikaanse journaliste en historica.)

PS: ‘De profetische taken van de kerk zijn de waarheid vertellen in een samenleving die in een zinsbegoocheling verkeert, rouwen in een samenleving die ontkenningen bedrijft, en hoop uitdrukken in een samenleving die in wanhoop is’. – Walter  Brueggemann (01933), Amerikaanse theoloog.

 

(vertaling: Herman Simissen)

 

Reageren? Mail naar john.dick@kuleuven.be

 

John Alonzo Dick (*1943) bekleedde als derde the Chair for the Study of Religion and Values in American Society aan de KU Leuven. Hij is voormalig academisch decaan van het American College van de KU Leuven en hoogleraar. Hij publiceerde onder meer samen met K. Schelkens en J. Mettepenningen A Aggiornamento? Catholicism from Gregory XVI to Benedict XVI (Brill, Leiden en Boston, 2013). Recent verscheen zijn boek Jean Jadot: Paul’s Man in Washington (Another Voice Publications 2021), een biografie van de Belgische bisschop Jean Jadot die van 1973 tot 1980 Apostolisch Afgevaardigde in de Verenigde Staten was.