Anja Fricke*

 

 

Dit boek van historica Katja Hoyer uit 2023 liftte mee op de heftige golven van discussies over hoe de DDR en haar inwoners te duiden binnen het geheel van de Duitse geschiedenis.[1] Hoyer schrijft over de geschiedenis van de DDR van 1949 tot 1990. Haar boek verscheen eerst in Engeland, waar ze werkt en woont. Daarna kwam de vertaling in Nederland uit en dan pas in Duitsland. De titel is ook in vertaling al verrassend. De volledige Engelse titel is Beyond the Wall, East Germany, 1949-1990. In Nederland heet het Achter de muur, Oost-Duitsland 1949-1990, en in Duitsland Diesseits der Mauer, Eine neue Geschichte der DDR 1949-1990. Wat opvalt is dat Hoyer in de originele titel over Oost-Duitsland heeft en niet over de DDR. Dus volgens haar titel ben ik in Oost-Duitsland geboren en niet in de DDR? Volgens mij is het correct om over midden-Duitsland te praten als men het gebied Oost-Duitsland of de DDR wil aangeven. Tot Midden-Duitsland hoorden de deelstaten: Thüringen, Sachsen (zonder Oberlausitz), zuidelijk Sachsen-Anhalt en Nordhessen. Dat was in ieder geval ook de aanduiding vanuit de BRD van de DDR. En voordat het Duitse rijk was ontstaan bestond deze benaming al voor dit gebied. In 1992 is de Mitteldeutsche Rundfunk (MDR) ontstaan en niet de Oost-Duitse rundfunk. De benaming of gebiedsaanwijzing van Oost-Duitsland voor de DDR klopt vanaf 1990 en niet ervoor. Interessant is de keuze van haar titel. Alleen uit de Duitse vertaling van de titel blijkt dat het over de DDR gaat. De volgorde van publiceren is op zich al interessant, net zoals het uiteenlopen van de recensies in deze drie landen. De heftige discussies in Duitsland over niet alleen het boek van Hoyer, maar vooral over hoe de DDR te duiden, staan nog aan het begin. Het zijn discussies en verwijten en meningen, geen constructieve gesprekken over dit stuk gezamenlijke Duitse geschiedenis. Op dit moment worden de burgers van Oost-Duitsland door West-Duitsland alleen in verband gebracht met termen als lelijk, dom, lui, racistisch, chauvinistisch, jammerend, rechtsextreem en arm. Uiteraard doet de Oost-Duitser precies hetzelfde met West-Duitsland: arrogant, betweterig, superieur en is na 1990 niet in Oost-Duitsland geweest… En net zoals de inwoners van Duitsland nu over en weer met elkaar omgaan, gaat het al vanaf 1945 met de Duitse geschiedenis. Toen kwam in 1949 de scheiding, en ik ben benieuwd waartoe deze ‘strijd’ leidt.

De discussie over hoe de DDR-geschiedenis te integreren in het geheel van de Duitse geschiedenis begon in 2018 met het boek Integriert doch erst mal uns! Eine Streitschrift für den Osten van Petra Köpping.[2]  Het tijdschrift Der Spiegel heeft de discussie met gestrekt been voortgezet in So isser, der Ossi in 2019.[3] En daarna kwam het artikel van Dirk Oschmann, Der Osten: eine westdeutsche Erfindung uit 2022.[4] Hij heeft er net als Köpping een strijdschrift van gemaakt. De aanleiding tot het artikel van Oschmann waren diverse onderzoeken naar de beeldvorming over Oost-Duitsers. Bijvoorbeeld dat hijzelf als ex-DDR-burger de eerste Oost-Duitse wetenschapper in het vak literatuur is die als professor werkt aan de universiteit van Leipzig. Kortom, tegenwoordig worden de hogescholen, bedrijven, en universiteiten in Oost-Duitsland nog steeds voornamelijk bestuurd door mensen met een West-Duitse achtergrond. Daarnaast is het salaris voor dezelfde functie in Oost-Duitsland nog steeds lager dan in West-Duitsland. De kroon op dit geheel gaf misschien wel Angela Merkel in haar laatste speech als bondskanselier op 3 oktober 2021.[5] Zij gaf daarin blijk van verontwaardiging over de persoonlijke aanval op haar DDR-achtergrond. De DDR-achtergrond van Merkel werd ‘Ballast der DDR-Biografie’ benoemd en ook kreeg zij te horen dat zij een ‘Angelernte Bundesdeutsche‘ (aangeleerde bondsduitse) is. Net als Merkel werd ook Hoyer op haar persoonlijke achtergrond aangevallen. Hoyer is zelf in 1985 geboren in de DDR, in de stad Guben. Haar moeder was docente, haar vader officier in het leger. De aanval is dat zij uit een pro-DDR-gezin komt: moeder docent, vader officier. Logisch dat met deze felle discussie over de persoon Hoyer, haar boek in Duitsland zeer wisselend werd ontvangen. Dit staat haaks op de ontvangst van haar boek in Engeland en Nederland. In de laatste twee landen ontving zij voornamelijk lof en positieve recensies.

De verschillende percepties van het boek van Hoyer ziet men al in de vertaling van de titel. Zij bedoelde met ‘beyond’ ‘en verder, wat is er nog meer dan de muur’. In Duitsland kwamen de vertaler niet verder dan ‘Diesseits’ wat volgens Hoyer niet de lading dekt. Verder werd haar stelling bestreden dat zij nieuwe geschiedschrijving heeft geschreven. Zij vertelt de DDR-geschiedenis aan de hand van levensgeschiedenissen die ze in archieven heeft gevonden. Daarnaast heeft zij in Oost-Duitsland vele gesprekken gevoerd, met gewone mensen en met voormalige DDR-leiders als Egon Krenz en Hans Modrow (†2023). Hoyer is van mening dat geschiedenis door mensen wordt gemaakt, en dat dus ook door hen aan het woord te laten pas recht wordt gedaan aan de DDR-geschiedenis. Deze levensgeschiedenissen moeten voor zich spreken, en tonen dat de DDR niet alleen slecht of alleen goed is geweest. Vooral wetenschappers en historici zeiden hierover dat het geen nieuwe geschiedschrijving is, omdat manier van schrijven al bestaat. Er zijn immers vele boeken gepubliceerd waarin de DDR-geschiedenis aan de hand van levensverhalen wordt verteld. Andere kritiek betreft haar te positieve manier van schrijven. Men leest bijvoorbeeld wel over Erich Mielke, maar niets over hoe de Stasi met haar bewoners is omgegaan, in het bijzonder met mensen die de DDR in de jaren ‘50 zijn ontvlucht. De Stasi heeft deze mensen ontvoerd uit West-Berlijn of de BRD.[6] Het gaat hier over honderden ontvoerden van wie men nu nog niet waar en hoe ze zijn overleden. We weten van de ontvoeringen omdat sommigen na de ontvoering terug konden naar de BRD. Een zeer bekend voorbeeld is Karl Wilhelm Fricke, die hierover vele studies en boeken heeft gepubliceerd. Zeer de moeite waard om te lezen. Zijn levensverhaal had zeker niet misstaan in haar boek, als tegenhanger van Mielke en zijn Stasi. Helaas is deze Fricke geen familie van mij! Hoyer bespreekt de beginperiode van de jaren ‘50 en ‘60 vele malen uitgebreider dan de roerige jaren ‘80, het einde van de DDR. Ook over een ander thema, de omgang met de DDR-topsporter en de doping leest men niets, zoals bijvoorbeeld over atleet Ines Geipel die in dopingprogramma van de DDR was opgenomen. Hier had ook een mooie link kunnen worden gelegd tussen Mielke en de sport. Mielke richtte als hoofd van de Stasi de voetbalclub Berliner Fußballclub Dynamo 1966-BFC Dynamo op. De eigen bevolking was er geen lid of fan van! En had het misschien niet misstaan te beschrijven hoe de samenwerking was tussen Stasi, staatshoofd Walter Ulbricht en later Erich Honecker, en de rechterlijke macht met Hilde Benjamin aan de top. Bij het ontstaan van een dictatuur heb je ‘poten’ waarop een dictatuur bouwt om zich te vestigen, zoals een geheime dienst, de rechterlijke macht, een partij, staatslieden, het uitsluiten van de kerk en uiteraard het manifesteren van de vijand in het collectief. Wat ook onderbelicht blijft, zijn mensen als de milieuactivisten van de Friedliche Revolution. Diegenen die voor het einde van de DDR hebben gezorgd. Ik heb Hoyer gesproken en vroeg haar naar haar keuze van de thema’s. Zij wilde de geschiedenis van de DDR en haar ontstaan schrijven, en niet het verval!

Ook hier in Nederland krijg ik vaak de vraag wat ik vind van het boek van Hoyer. Tja, wat vind ik er nou eigenlijk van? Mag ik überhaupt iets van vinden van het boek van een ander? En vanuit welke achtergrond geef ik antwoord, als kind van de DDR, als cultuurwetenschapper, als Duitse? Ik kan geen mening geven als West-Duitser! De blik van de West-Duitsers op het boek van Hoyer verbaasde me, bijvoorbeeld ook de recensie in het weekblad Preuβiche Allgemeine Zeitung. Daarin staat de voor mij zorgwekkende zin: ‘…sondern es zeichnet auch ein sehr differenziertes Bild der Lebensgewohnheiten und Einstellungen der Menschen in einem Umfeld, das sich völlig von den Lebensverhältnissen der Deutschen in der Bundesrepublik unterschied.‘[7] Sarcastisch zeg ik hierover: en daar kom je nu pas achter!? Welk collectieve herinneringen hebben de burgers van de voormalige BRD aan de DDR? Blijkbaar woonden daar geen mensen met al hun menselijkheid, zoals overal op de wereld. Mensen in een dictatuur komen nou eenmaal niet uit de roman 1984! Ze hebben keuzes moeten maken om in een dictatuur gelukkig te zijn, vanwege de Heimat en de familie die er woonde, hun toekomst, en er soms hard voor moeten boeten. Natuurlijk heb ik mijn mening en vragen en opmerkingen, net zoals u die als lezer bij mijn recensie zult hebben. Als het boek van Hoyer het énige boek over de geschiedenis van de DDR zou zijn, dan had ik al mijn bedenkingen op papier. Bijvoorbeeld dat het geen volledige geschiedenis van de DDR is. Nu het één van onwaarschijnlijk veel publicaties is, is het zeker interessant en lezenswaardig voor een breder beeld van de geschiedenis van de DDR en haar inwoners. Zeker voor wie er weinig vanaf weet. Haar manier van schrijven is aangenaam, leest gemakkelijk weg en is populairwetenschappelijk. Ik denk dat het een toegevoegde waarde was als zij juist haar interpretatie en perceptie vanuit haar kindertijd in de DDR, als historica werkzaam en woonachtig in Engeland had toegevoegd. Het was een completer beeld geweest van de geschiedenis van de DDR. Zij draagt net als iedereen een stuk collectief geheugen met zich mee, in de vorm van de verhalen van haar ouders over hoe zij de DDR hebben beleefd. Hoyer was te jong voor eigen bewuste herinneringen. Ik lees graag in geschiedenisboeken conclusies, duidingen of meningen als er een autobiografische invalshoek een rol speelt. Pas aan het eind schrijft zij heel kort en zeer beperkt over haar achtergrond. Ik kom uit hetzelfde land als Hoyer maar zit tussen Generatie X en Y in en hoor bij de pragmatische generatie! Zo lees ik ook haar boek, vanuit een DDR-perspectief met eigen ervaringen en opvoeding, en een Nederlandse wetenschappelijk opleiding als cultuurwetenschapper. Ik scan of sla soms stukken informatie uit haar boek over omdat ik het al weet en te vaak heb gehoord, of zelf heb ervaren en in mijn familie meegemaakt. Hiermee sla ik juist de levensgeschiedenissen over op grond waarvan zij stelt nieuwe geschiedenis te schrijven. Maar wat vooral lezenswaardig is bij het boek van Hoyer zijn al die recensies in de verschillende landen. En de Duitse vertaling omdat de vertaling zelf al vele twistgesprekken heeft opgeroepen over het wat en hoe van het vertalen van haar verhaal. Pas door die recensies en discussies krijgt u een compleet beeld over ‘dat is de Ossi en dat de Wessi’. Maar niet: dat zijn Duitsers met hun gezamenlijke geschiedenis.

 

Katja Hoyer, Achter de muur, Oost-Duitsland 1949-1990, Querido Facto, Amsterdam, 2023, paperback, 512 blz., ISBN: 9789021466026, € 34,99

 

Reageren? Mail naar: datkanja@gmail.com

 

Anja Fricke is geboren in de toenmalige DDR. Zij studeerde Cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit, en werkt nu als DDR-(ervarings)deskundige, spreker, docent, reisbegeleider en auteur.

 

[1] Katja Hoyer, Achter de muur, Oost-Duitsland 1949-1990, Querido Facto (Amsterdam, 2023)

[2] Petra Köpping, Integriert doch erst mal uns! Eine Streitschrift für den Osten, Christoph Links Verlag GmbH (4de druk) Berlijn, 2018.

[3] Der Spiegel, So isser, der Ossi.‘Nr.35/24.8.2019

[4] Dirk Oschmann, Der Osten: eine westdeutsche Erfindung, E-book: LVD GmbH, Berlijn, 2023.

[5] https://www.youtube.com/watch?v=YQO5S3R2hOY

[6] Susanne Muhle, Auftrag: Menschenraub, Entführungen van Westberlinern und Bundesbürgern durch das Ministerium für Staatssicherheit der DDR, Vandenhoeck &Ruprecht GmbH (Göttingen, 2015, band 42).

[7] Preuβiche Allgemeine Zeitung, Geschichte zweier deutscher Staaten, Nr. 33 18 August 2023, blz. 22.