Jonathan Lambaerts*
Heel wat cinefielen keken uit naar de nieuwste film van Ridley Scott (°1937) [1]. De gelauwerde regisseur zou zich deze keer wagen aan de iconische figuur Napoleon Bonaparte (1769-1821). De film kon zo op meer aandacht rekenen dan enkel die van de gemiddelde bioscoopganger. Ook heel wat (amateur)historici waren geïnteresseerd in de vraag welke elementen Scott uit het rijke leven van Napoleon zou oplichten en vooral, welke versie van Napoleon hij zou presenteren replica richard mille.
De trailers zagen er veelbelovend uit, maar de eigenlijke film draaide toch uit op een teleurstelling. Dit mag niet verbazen. Scott probeert het helen leven van Napoleon in amper 157 minuten te vatten. Ter vergelijking, de prachtige maar ondergewaardeerde film Waterloo[2] uit 1970 duurde 128 minuten en staat grotendeels stil bij slechts één dag uit het leven van Napoleon – die fatale dag in juni 1815 waarop hij definitief werd verslagen. Het gevolg van de ambitie van Scott is dat zijn film iets anekdotisch krijgt. Er wordt in een drafje door het leven van Napoleon gegaan en hier en daar worden wat zaken opgelicht, zonder dat er ooit enige diepgang wordt ontwikkeld.
Het grootste pijnpunt is dat Scott geen verhaal ontwikkelt, laat staan een antwoord probeert te vinden op de vraag wie Napoleon was en wat hem dreef (opvallend voor een regisseur die in een interview stelde dat Napoleon zich op gelijke hoogte bevindt met Hitler en Stalin).[3] Scott zelf wijst deze kritiek van de hand. In interviews gaf hij aan dat hij wilde vertrekken van de relatie tussen Napoleon en zijn eerste vrouw, Joséphine de Beauharnais (1763-1814). Een meer dan valabele keuze, want de relatie tussen beiden was intens en had een grote impact op de jonge Napoleon.
Terwijl Napoleon uitgroeide tot een gevierd generaal tijdens de Italiaanse veldtocht (1796-1797), zat hij met zijn hoofd bij Joséphine (tot wanhoop van zijn adjudanten). Joséphine was in Parijs achtergebleven en reageerde erg zuinig op Napoleons passionele liefdesbrieven.[4] De jonge generaal zat erdoor in zak en as, en overwoog geregeld het slagveld te verlaten om naar Joséphine terug te keren. Opmerkelijk voor iemand die wordt beschouwd als een onverzadigd veroveraar (al geldt het winnen van een vrouwenhart misschien als een grotere overwinning dan die op keizerrijken). Scott snijdt hoe dan ook een interessante vraag aan: in welke mate kon Joséphine de natuurkracht Napoleon sturen? Het was een vraag die ook de politieke beschermheren en tegenstrevers van Napoleon zich stelden.
Ondanks zijn keuze om de relatie tussen Napoleon en Joséphine tot uitgangspunt te nemen, schenkt Scott geen enkele aandacht aan deze vraag (net zomin hij als aandacht schenkt aan de Italiaanse veldtocht). Wel plaatst hij de hele expeditie naar Egypte (1798-1801)[5] in het teken van het overspel van Joséphine. Vergeet de Slag bij de Piramiden of de Slag bij de Nijl die de Franse marine de genadeslag gaf en Engeland voor altijd onbereikbaar maakte voor Napoleon. Vergeet ook zijn expeditie naar Palestina. De expeditie naar Egypte is voor Scott enkel de aanloop naar de historische scene waar Napoleon Joséphine eindelijk aan de deur zet.
Hoewel op dit moment de machtsverhouding tussen beiden kantelde, raakt de scene niet. Daarvoor investeerde Scott te weinig in de ontwikkeling van zijn personages. Het tomeloze verlangen dat de jonge Napoleon voor Joséphine voelde, komt te weinig uit de verf, evenals de harteloze manier waarop Joséphine speelde met dat verlangen. Nochtans zijn er talloze boeken geschreven over hun relatie en de motieven van hun handelen. Zo wordt de (roekeloze) losbandigheid van Joséphine vaak verklaard door haar gevangenschap tijdens de Terreur. Iets wat Scott aan het begin van de film in beeld brengt, maar waar hij verder niets mee doet.
Aan de acteerprestaties van Vanessa Kirby (°1988) zal het niet liggen. Zij zet Joséphine op een overtuigende wijze neer. Of toch in de mate van het mogelijke. Verschillende critici wezen erop dat de actrice veel te jong is voor de rol. Zij is een stuk jonger dan Joaquin Phoenix (°1974) die gestalte geeft aan Napoleon, terwijl Joséphine in werkelijkheid zes jaar ouder was dan Napoleon. Dit leeftijdsverschil is een zoveelste curiosum waar Scott niets mee doet en het toont dat Hollywood nog steeds vasthoudt aan haar klassieke marketingstrategieën.
Nochtans hadden ze, ook zonder de geschiedenis geweld aan te doen, een jonge schoonheid aan de arm van Napoleon kunnen plaatsen. Zijn tweede vrouw, Marie Louise (1791-1847), was daadwerkelijk een stuk jonger dan de Franse keizer. Zij krijgt echter amper schermtijd en speelt in het verhaal van Scott geen enkele rol van betekenis, ook al schonk zij Napoleon uiteindelijk de erfgenaam waarop hij zo gebrand was.
De onverschilligheid van Scott ten opzichte van de leeftijd van zijn hoofdrolspelers speelt ook Joaquin Phoenix parten. Hoewel hij de Franse keizer overtuigend neerzet als oudere, vermoeide en ietwat melancholische figuur, overtuigt hij niet als jonge, ambitieuze generaal. Phoenix’ Napoleon lijkt oud geboren en spreekt niet tot de verbeelding, zoals de historische Napoleon dat wel deed. Het leeftijdsverschil tussen Napoleon en Joséphine is niet de enige artistieke vrijheid die Scott zich permitteert. Op zich is dit geen probleem. In de meeste historische films worden er zaken achterwege gelaten om het verhaal meer behapbaar te maken, of worden er zaken samengevoegd om het verhaal meer te stroomlijnen. De vraag die zich bij Napoleon stelt, is of Scott niet te veel vrijheid neemt. Meer dan eens herschrijft hij de geschiedenis.
Zo laat hij Napoleon de terechtstelling van Marie Antoinette gadeslaan, terwijl hij zich op dat moment in Toulon bevond. En hij maakt van een kleine (en vaak betwiste) gebeurtenis na de slag om Austerlitz (1805) de doorslaggevende strategie, ook al toonde de eigenlijke strategie van deze veldslag het militaire genie van Napoleon. Hij laat Napoleon en Joséphine elkaar ontmoeten na zijn eerste ballingschap, terwijl Joséphine al was overleden bij zijn terugkeer. Tijdens de slag van Waterloo (1815) laat Scott Napoleon heldhaftig de cavalerie aanvoeren, terwijl Napoleon die dag leed aan fysieke ongemakken en amper in staat was om te rijden. En hij plaatst na deze slag Arthur Wellesley (1769-1852), de hertog van Wellington, en Napoleon in dezelfde kamer. Deze ontmoeting vond nooit plaats en is ook geheel overbodig. In de eerder aangehaalde film Waterloo toonde regisseur Bondartsjoek al hoe de relatie tussen deze protagonisten kan worden ontwikkeld zonder de geschiedenis onrecht aan te doen.
Soms slaagt Scott de nagel wel op de kop. De amateuristische manier waarop Napoleon de macht grijpt op de 18e Brumaire en die hem bijna het leven kost, wordt accuraat in beeld gebracht. Zelfs de doorslaggevende rol die zijn jongere broer Lucien (1775-1840) speelde, komt tot zijn recht. Ook de ontmoeting tussen Napoleon en tsaar Alexander I (1777-1825) in Tilsit (1807) overtuigt. De scene is ook één van de weinige momenten waarop Joaquin Phoenix lijkt samen te vallen met de Franse keizer.
Napoleon had overigens alles om een grootse film te worden. De esthetiek van de film is weergaloos en de muziek van de hand van Martin Phipps[6] is verbluffend. Waar Scott met zijn personages aan de oppervlakte blijft hangen, weet Phipps telkens de juiste noot te raken. Opvallend is hoe hij in zijn muziek de ambiguïteit van de geschiedenis weet te vatten. Zo weerklinkt in Russia zowel de toenemende wanhoop van de Fransen om een onzichtbare vijand, als het groeiende vertrouwen van de Russen. In het magistrale Austerlitz Kyrie klinkt dan weer tegelijk de meedogenloze vastberadenheid van de overwinnaar, en het vergeefse berouw van de overwonnenen. En in Downfall voel je hoe het lot, begeleid door dezelfde melodieën, zich nu tegen Napoleon keert.
Ondanks dit alles miste Scott zijn afspraak met de geschiedenis. Napoleon is niet meer dan een oppervlakkige spektakelfilm. Misschien was de uitdaging om Napoleon te vatten simpelweg te hoog gegrepen? Het is allesbehalve vanzelfsprekend een van de meest iconische en beslissende figuren van de moderne geschiedenis op het scherm tot leven te brengen, maar het is niet onmogelijk. Dat bewees Bondartsjoek met Waterloo. Als kijker voel je de wanhoop van Napoleon, op onnavolgbare wijze neergezet door Rob Steiger (1925-2002), om in de velden rondom Waterloo zijn nalatenschap te redden. De Napoleon van Scott daarentegen lijkt zich zelf af te vragen wat hij te midden van al dat spektakel te zoeken heeft. Met Napoleon beleeft Scott zijn persoonlijke Waterloo.
[1] Scott, R. (Director). (2023). Napoleon. Columbia Pictures.
[2] Bondarchuk, S. (Director). (1970). Waterloo. Columbia Pictures.
[3] Ridley Scott’s Napoleon Delves Into The Psyche Of An Emperor: ‘He’s Got A Lot Of Bad Shit Under His Belt’ – Exclusive Image. (2023, January 8). Empire. https://www.empireonline.com/movies/news/ridley-scott-napoleon-psyche-emperor-exclusive-image/
[4] Zie: Hall, Henry Foljambe, Napoleon’s Letters to Josephine, Project Gutenberg, 2011.
[5] Napoleon zelf verliet de expeditie al in 1799 om terug te keren naar Frankrijk en daar een (succesvolle) greep naar de macht te doen.
[6] Phipps, M. (2023). Napoleon. Abbey Road Studios.