Wil Derkse*

Twee keer maakte ik al lezende mee dat precies dát gebeurde waarover ik las.

Als scheikundestudent ging ik in mijn witte lab-jas tijdens een lunchpauze op een bankje in het groen zitten, at een boterham en dronk er een koude chocomel bij. Ik las in een prozabundel van Leo Vroman zijn stukje ‘lunchtijd in Central Park’. Hij ziet aan het zonlicht in het laboratorium dat het lunchtijd is, pakt zijn boterhammen met kaas uit de ijskast (‘ze liggen altijd naast de oxalaatfles’), koopt een kartonnen bekertje met chocolademelk, en gaat in Central Park op een bankje zitten om te lunchen. Dat was geen onprettige leeservaring.

Later als leraar nog een keer: in de trein op weg naar mijn school in Den Bosch. Lectuur van Bouwval, een roman van Frank Kellendonk, over een familie van aannemers. Passage over het opknappen van een café. Ik kijk uit het raam van de trein en zie dát café, met daarop dezelfde naam als in de roman. Aangename synchroniciteit.

Onlangs nóg zo’n ervaring, maar die was verre van aangenaam.

Ik hoorde Donald Trump tekeer gaan in het eerste televisiedebat met Joe Biden. Een verschrikkelijke vertoning. De kop later in mijn Duitse krant over dat debat: ‘Hauen und Stechen’. Ik zette het beeldscherm uit en ging verder met mijn lectuur in het nieuwe boek van Wolfram Eilenberger: Feuer der Freiheit – Die Rettung der Philosophie in finsteren Zeiten, 1933-1943, over Simone Weil, Simone de Beauvoir, Hannah Arendt en Ayn Rand. Vier vrouwen rond de 30, welke in die periode met grote en vernieuwende creativiteit denkend actief waren, en invloedrijk gebleken gedachtegoed ontwikkelden. Ik begon aan een passage uit de schets voor de roman The Fountainhead van Ayn Rand, waarin de hoofpersoon Howard Roark wordt gekarakteriseerd:

‘Levensinstelling. Twee dingen bepalen heel zijn levenshouding: zijn eigen superioriteit en de complete waardeloosheid van de wereld, Hij weet wat hij wil, en weet wat hij denkt. Verdere beweegredenen, normen en afwegingen heeft hij niet nodig. Egoïsme is voor hem even natuurlijk als ademhalen. Hij heeft zich dat niet aangeleerd en is voor hem niet het resultaat van logisch redeneren. Hij werd ermee geboren. Hij kent geen twijfel, bij hem komt niet eens de mogelijkheid op dit te betwijfelen… Onverschilligheid en een oneindige minachting is alles wat hij voor de wereld en voor de mensen voelt die niet zo zijn zoals hij. Hij heeft mensen helemaal door, en juist daarom schuift hij het hele thema terzijde. Hij verlangt niet eens naar anderen zoals hij, niet naar saamhorigheid en niet naar hun begrip. De samenleving als zodanig bestaat niet voor hem. Andere mensen interesseren hem niet… Bepalend voor zijn optreden is de volledige en compromisloze weigering, om zich aan de gedachten en wensen van anderen te onderwerpen.’

De boeken en met name The Fountainhead en Atlas .Shrugged van Ayn Rand zijn in de VS niet alleen veelgelezen – alleen van de bijbel zijn meer exemplaren verkocht – maar ook zeer invloedrijk op de samenleving. Als ware intellectuele icoon van de vrije markt, van een ongebreideld neoliberalisme, van een uiterst minimum aan overheid, en een afwijzen van altruïsme als samenlevingsimpuls, heeft Ayn Rand vele personen en bewegingen beïnvloed. Direct bijvoorbeeld Alan Greenspan (voorzitter van de Federal Reserve), Ronald Reagan, The Tea Party, The New Right, en indirect Margaret Thatcher, Gerhardt Schröder, Wim Kok, en bij het ‘kantelen naar de markt’ van overheidsdiensten, publieke werken en hogescholen en universiteiten  in vele Europese landen.

Als Donald Trump wel eens over boeken spreekt, wat zelden het geval is, noemt hij maar één auteur met waardering: ‘De helden van Ayn Rand zijn mijn helden.’ Hij zal daarbij beslist Howard Roark op het oog hebben, de onverdeelde en niet te controleren egoïst.

Maar hij heeft The Fountainhead niet goed gelezen. De architect Howard Roark handelt onstuitbaar en bouwt zaken naar zijn eigen stijl op. Trump twittert in plaats van dat hij handelt, en breekt zaken en mensen het liefst af. Roark zegt keihard de waarheid, Trump twittert bij voorkeur leugens en bewuste vertekeningen van de werkelijkheid. Bij Roark hoort de soevereine en superieure (glim)lach, bij Trump het van kwaadheid verwrongen gezicht.

En een volbloed egoïst naar het model van Ayn Rand is hij ook al niet. Want die stelt één vraag echt nooit: ‘wat vind je van mij?’ Roark heeft een keiharde kern van zelfverzekerdheid. Trump lijkt eerder een ‘kernloze’ egoïst – want die wil voortdurend bevestigen en bevestigd horen dat hij de grootste is: ‘jullie moeten mij toch wel de grootste vinden?’ We weten over een paar dagen of dat het geval is – en ook hoe hij en zijn aanhang reageren wanneer dat niet het geval is.

Ayn Rand koos passende namen van haar romanfiguren.  Met ‘ROARK’ associeer ik, denkend aan Donald Trump, een ongearticuleerde en inhoudloze brul, maar dan wel een brul die laat weten dat er iets gevaarlijks present is. Trump gaf in het deels gebrulde debat met Biden na veel aandringen toe dat hij het geweld van extreem rechts afwees, maar zei in dezelfde zin tegen deze groepering: ‘wees paraat’, wat onmiddellijk duizenden reacties opriep met een martiaal ‘Yes, Sir!’ Of dit bij een in door Trump al bij voorbaat betwijfeld stembusresultaat gevaarlijke consequenties heeft, weten we over enkele dagen óók.

 

(Feuer der Freiheit. Die Rettung der Philosophie in finsteren Zeiten van Wolfram Eilenberger wordt op een later moment op de site van Streven Vrijplaats voorgesteld)