Verhalen, betekenisgeving, en Taylor Swift
‘Als je het verschil niet hoort, maakt het mij niet uit of een liedje door AI of een mens gemaakt is’, zei iemand uit het publiek. De tijd was op, dus met die opmerking eindigde de paneldiscussie. De sessie ging over ethiek, AI en de muziekindustrie, georganiseerd door SENA en Buma Stemra. Vanaf het podium zag ik sommigen instemmend knikken, maar vooral verontwaardigde gezichten.
Wat als je als luisteraar geen verschil meer hoort tussen AI- of mens-muziek? Wat als dat de luisteraar niets uitmaakt? Of juist wel? Door de nadruk op vragen die de luisteraar centraal stellen lijkt de waarde van liedjes puur instrumenteel. Ze zijn er om beluisterd te worden en iets teweeg te brengen. Dat is niet geheel misplaatst, maar ook niet het volledige plaatje. Met die focus blijven andere waarden onderbelicht.
Een specifieke waarde waarvoor weinig aandacht is wil ik hier uitlichten: de rol van liedjes in begrip-vorming via verhalen. Zowel liedjes schrijven als ernaar luisteren kan helpen bij het plaatsen van en betekenis geven aan complexe ervaringen, een essentieel onderdeel van mens-zijn.
Een mensenleven zit vol gebeurtenissen, dynamiek, dilemma’s en ontwikkelingen. Je bent morgen niet wie je gisteren was, maar je bent ook niet ineens een compleet ander persoon (zoals in de film Freaky Friday). Er is samenhang, maar ook verloop. Wat chaos, maar geen volledige willekeur. Door gebeurtenissen uit ons leven te begrijpen in de context van een verhaal kunnen we ze betekenis geven en zin toekennen. Zo kunnen we, net als in een boek, thema’s en motieven ontdekken – die wellicht meer over die ‘ik’ zeggen dan alleen de bladzijde die nu toevallig voor me ligt. Hoe ben ik hier gekomen? En hoe wil ik dat dit verhaal verder gaat?
‘Het zelf’ op een verhalende manier begrijpen wordt ook wel narratieve identiteit genoemd. Deze benadering op identiteit krijgt steeds meer aandacht binnen filosofie en psychologie. Het vormen van een constructieve narratieve identiteit blijkt krachtig te zijn voor geluk en zingeving. Alleen, over eenzelfde leven kun je heel veel verschillende verhalen vertellen. Je maakt keuzes in waar je de nadruk op legt, en hoe je gebeurtenissen interpreteert. Anders gezegd, voor een constructieve (in plaats van limiterende) narratieve zelf is wat creativiteit nodig.
Narratieve kunst, waaronder liedjes, kunnen hier op twee manieren bij helpen. Zelf met kunst bezig zijn kan handvaten en media bieden om nieuwe verhalen en andere perspectieven te ontdekken. Maar ook kunst van anderen, zoals naar liedjes luisteren, kan helpen je eigen ervaringen te plaatsen – door zowel herkenning als contrast met wat een ander mens heeft (mee)gemaakt.
Een voorbeeld van hoe effectief een lied dit kan doen, is het veel beluisterde en geprezen All Too Well van singer-songwriter Taylor Swift. De songtekst is zo gedetailleerd en persoonlijk als een dagboek, maar ook gethematiseerd en gestructureerd als verhaal. Ze beschrijft verschillende gedetailleerde herinneringen van een voorbije relatie. Sensorische details maken het enorm beeldend: ‘the air was cold’, ‘dancing around the kitchen in the refrigerator light’. Op het eerste oog zouden deze ‘scenes’ los van elkaar kunnen staan. Maar via het motief ‘I remember it all too well’ legt ze een verband. Dit motief koppelt de gebeurtenissen uit het verleden ook aan de huidige tijd, namelijk dat ze voortleven in herinneringen. Dit sentiment beeldt ze metaforisch uit aan de hand van een sjaal, die onderdeel is van zowel een herinnering (‘I left my scarve there at your sister’s house’), als van de huidige tijd (‘you still got it, in a drawer, even now’).
Pas later, in de tweede helft van het lied, reist ze door de tijd naar het heden en reflecteert op wat er is gebeurd en wat dat met haar heeft gedaan. Hiermee horen we in de loop van het lied ter plekke hoe ze de complexe emoties en situaties voor haarzelf betekenis geeft in de vorm van het verhaal dat ze schrijft. Deze structuur is in veel van het werk van Swift te herkennen. Het proberen de complexiteit van een situatie of ervaring te vatten in enkele woorden, frases, en melodieën, openbaart een nieuw perspectief. Dit is niet nieuw of uniek, maar wel een mooi modern en toegankelijk voorbeeld van de kant van muziek die ik hier onder de aandacht wil brengen.
Swift heeft een enorm publiek bereik. Fans herkennen zich in haar songteksten en vinden gedeelde ervaringen. Haar ervaring is natuurlijk van haar, en is, net als die van iedereen, uniek. Maar juist door zo gedetailleerd en verhalend te schrijven, worden luisteraars uitgedaagd tot empathie. ‘Wind in d’r haar, ZIJ was daar’. Niet ik. Maar door deze concrete menselijkheid kan ik juist een brug slaan tussen haar verhaal en het mijne. In All too well had Swift het ook kunnen laten bij abstracties, maar ervaringen zijn niet abstract. Ze zijn gesitueerd en belichaamd.
Op deze manier kunnen liedjes een rol spelen in hoe anderen betekenis geven aan hun eigen ervaringen, hun eigen narratieve identiteit ontwikkelen. Motieven en symbolen kunnen als narratieve elementen worden gebruikt door luisteraars voor hun eigen verhalen. Dit zijn bijvoorbeeld metaforen zoals de eerdergenoemde sjaal.
Die kant beschrijft Swift zelf ook, een decennium na All Too Well, in het lied The Manuscript. Het manuscript waar de titel naar verwijst is het liefdesverhaal dat wordt bezongen in All Too well. Ze schrijft in The Manuscript:
[…] the years passed
Like scenes of a show
The Professor said ‘write what you know
Looking backwards
Might be the only way to move forward’
Het advies van ‘de professor’ is eigenlijk: betekenis geven aan gebeurtenissen en herinneringen door erover te schrijven helpt om vooruit te gaan. Dat deed ze met het lied All Too Well, en maakte er later ook een shortfilm bij. De kijkers die erdoor geraakt werden, en het onderdeel maakte van hun eigen verhalen, gaven het originele liefdesverdriet een nieuwe betekenis:
[…] the tears fell in synchronicity with the score
And at last she knew what all the agony had been for
The only thing that’s left is the manuscript
One last souvenir from my trip to your shores
Now and then I reread the manuscript
But the story isn’t mine anymore
Deze laatste zin heeft een dubbele betekenis. Het verhaal is niet meer van haar, maar van iedereen die verbinding vindt in het lied of de shortfilm. Ook is het verhaal is niet meer van haar, maar van haar jongere zelf. Het hele lied is geschreven in derde persoon, behalve deze laatste zinnen die zich ineens in het heden afspelen. Hierdoor lijkt ze afstand te nemen van haar eerdere zelf, zowel de zij’’ in het manuscript als de ‘zij’ die All Too Well schreef. Het is uiteindelijk de huidige ‘ik’ die een nieuw hoofdstuk begint: niet een van een gebroken hart, maar een van een muzikant die met haar verhalen haar eigen en miljoenen anderen harten heelt.
Niet alle muziek beoogt dit doel, en zo zijn er talloze manieren waarop muziek waardevol kan zijn (bijvoorbeeld artistieke innovatie). Maar deze manier van naar liedjes en songwriting kijken mag niet uit het oog verloren worden. Wie liedjes slechts ziet als product, en luisteraars slechts als consument van dat product, mist de waarde van het proces van schrijven en betekenisgeving waar muziek handvaten voor kan bieden.
Om terug te komen bij de opmerking waar ik mee begon: het maakt mij niet veel uit óf iemand verschil hoort tussen een liedje gemaakt door een mens of met behulp van generatieve AI. Het maakt mij uit dat mensen liedjes blijven schrijven, naar liedjes blijven luisteren, verhalen uitwisselen. Dat vraagt tijd, ruimte en ontwikkeling – en dát komt steeds meer onder druk te staan. Een liedje is meer dan een audiobestand. Het is een schakel in web van gedeelde betekenisgeving.
Caroline Bollen is werkzaam als techniekfilosoof aan de Technische Universiteit Eindhoven. Ze onderzoekt toekomstgerichte vraagstukken over technologie, empathie en sociale rechtvaardigheid. Daarnaast schrijft en produceert ze muziek.
