‘Ik zit op de berg en kijk in het dal der sentimenten’.[1] Ik voel me ongemakkelijk. Is sentiment een synoniem van gevoel? Hedendaagse filosofen houden zich graag bezig met het statuut van emoties, de meningen daarover zijn verdeeld. Ik probeer het met een variant: is sentimentaliteit synoniem van fijngevoeligheid? Taalkundigen wijzen dan de weg: sentimentaliteit is vaak overtrokken en onecht, terwijl fijngevoeligheid dat niet is.
Het belang van dat onderscheid schoot me te binnen, toen ik in een opiniebijdrage[2] las dat de beroemde novelle van Nobelprijswinnaar John Steinbeck, Of Mice and Men, uit het curriculum van het ‘General Certificate of Secondary Education’ (GCSE) in Wales werd geschrapt. Een beetje historisch opzoekwerk leerde me dat het boek in de Verenigde Staten al veel langer onder vuur lag. Reeds in de jaren ‘50 – toen vanuit de rechterzijde – rezen er klachten over ‘godslastering’, ‘morbide en deprimerende thema’s’ en de ‘anti-business houding van de auteur’. Vanuit woke rijzen er vandaag bezwaren over een zogenaamd neerbuigende houding ‘tegenover Afro-Amerikanen, vrouwen en mensen met ontwikkelingsstoornissen’ en het gebruik van het n-woord. Toen en nu voelden lezers zich ‘gekwetst’. Sentimenteel of fijngevoelig?
Wie de novelle van Steinbeck (her)leest, maakt kennis met een schrijver die de economische ravages tijdens de Grote Depressie van de jaren 1930 beschrijft, het ellendige lot van talloze blanke en zwarte Amerikanen belicht én zijn aandacht voor de armen en verstotenen van de Amerikaanse samenleving op elke bladzijde laat doorschemeren. De hoofdfiguren, George en Lennie, zijn arbeidsmigranten die van boerderij naar boerderij trekken in een door extreme armoede geteisterd Californië. Zij dromen ervan om ooit genoeg geld te verdienen en daarmee samen een eigen boerderij te beginnen.
De intelligente en fijngevoelige George ontfermt zich over de mentaal gehandicapte Lennie, die van zachtheid houdt, graag kleine muizen aait maar dat zo hardhandig doet dat ze sterven. Ergens midden in het verhaal zoekt de vrouw van Curley, de arrogante en gewelddadige zoon van de baas van de boerderij, Lennie op. Ze lijdt onder haar relatie met Curley, en op zoek naar genegenheid laat ze Lennie toe haar mooie, zachte haren te strelen. Lennie doet dat echter zo hardhandig dat hij haar nek breekt en zij overlijdt. Wanneer hij dit aan George vertelt, beseft George het uitzichtloze van de situatie van zijn vriend. Tijdens de crisis is het ieder voor zich, dat laat Steinbeck op nagenoeg elke bladzijde zien, maar dat geldt niet voor de twee vrienden. George laat zijn machteloze vriend Lennie niet in de steek.
Of Mice and Men is een uitermate fijngevoelig boek dat zonder omwegen de hardheid van de dagelijkse werkelijkheid beschrijft. Het doorprikt de leugenachtigheid van de American Dream voor de talloze dompelaars, het laat de arrogantie van machthebbers zien, de onrechtvaardigheid van het systeem, de opdeling tussen de ‘haves’ en de ‘have-nots’. Maar voor alles is het een ode aan vriendschap, aan trouw, aan moed en aan doorzetting. Nergens, op geen enkele bladzijde, is het een sentimenteel boek.
Sentimentaliteit in tweevoud
Net omdat het geen sentimenteel boek is, werd het telkens weer aangevallen, vanuit twee kampen die ogenschijnlijk elkaars antipoden zijn maar allebei sentimentaliteit hoog in hun vaandel dragen. In beide kampen – conservatief-rechts en woke-links – wordt elke aanleiding aangegrepen om zich gekwetst te voelen en de door hen aangewezen dader de mond te snoeren. Onder het mom van sentimentaliteit gaat echter een gebrek aan ethische fijngevoeligheid schuil, wordt echte fijngevoeligheid zelfs bijna zo goed als onverstaanbaar.
Momenteel is sentimenteel cancelen overwegend een linkse / woke bezigheid: Steinbeck zou in hun ogen te harde woorden hanteren, vrouwonvriendelijk zijn en zwarte mensen schofferen. In realiteit doet hij net het omgekeerde: hij heeft empathie voor alle dompelaars en slachtoffers van het systeem, of ze nu mannen, vrouwen, zwarten, witten, intelligent of dom zijn. Met betraande ogen leggen ze hem echter het zwijgen op. Maar evenzeer is sentimenteel cancelen een rechtse / conservatieve bezigheid geweest en is dat ook vandaag weer: Steinbeck hanteerde in hun ogen blasfemische taal, durfde zowaar de ‘Amerikaanse droom’ van de self-made ondernemer te bekritiseren en rechtvaardigde zelfs het moorddadige gedrag van George. In realiteit doet hij net het omgekeerde: een vals beroep op God ontmaskeren, de voor de meerderheid bedrieglijke onbereikbaarheid van de ‘Amerikaanse droom’ laten zien en mensen behoeden voor de ondraaglijkheid van hun bestaan. Zelfgenoegzaam brutaal legden ze hem echter het zwijgen op.
Tegen emoties, sentimenteel of brutaal geuit, viel toen en valt vandaag niet te argumenteren. Vanuit sentimentele emoties schrappen ‘sensitivity readers’ alle woorden en uitdrukkingen die niet beantwoorden aan hun ‘politiek correcte’ normen. Net dat schromelijk overdreven conformisme van ‘woke’ is momenteel koren op de molen van brutaal rechts.[3] In reactie op ‘woke’ sentimentaliteit, zien zij nu de tijd rijp om, in naam van de zogenaamde vrijheid van meningsuiting, brutaal hun eigen frustraties uit te schreeuwen. Ook Donald Trump is een onvervalste sentimentalist: te hooi en te gras beweert hij zich ten diepste gekwetst te voelen door alle beschuldigingen en aantijgingen tegen hem, schreeuwt en slaat hij keihard terug en cancelt vervolgens naar hartenlust.
Wie vanuit goedkope, met krokodillentranen overgoten sentimentaliteit fijngevoelige boeken cancelt, creëert ongewild maar daadwerkelijk een klimaat, waarin brutaal schreeuwende sentimentalisten een gedroomde vrijgeleide krijgen om hun eigen leugens door te duwen. ‘In het dal der oeverloze sentimentaliteiten’ wordt de marge almaar kleiner voor wie op zoek gaat naar ethische fijngevoeligheid.
[1] Dit is een variant op Nescio’s ‘‘Ik zit op de berg en kijk in het dal der plichten’.
[2] Alicja Gescinska, ‘Woke is koren op de molen van Trump, Musk en consorten, en draagt daarmee een verpletterende verantwoordelijkheid’. https://www.demorgen.be/meningen/woke-is-koren-op-de-molen-van-trump-musk-en-consorten-en-draagt-daarmee-een-verpletterende-verantwoordelijkheid~b7554025/
[3] Cf. de recente biografie van Ian Buruma over Spinoza: Spinoza. Filosoof van de vrijheid. Atlas/Contact, Amsterdam, 2024. Daarin, vooral in het laatste hoofdstuk ‘Spinozisme’, stelt hij dat in talloze universiteiten en uitgeverijen in de VS zich vandaag een gelijkaardige strijd rond vrijheid van meningsuiting afspeelt als tijdens de zeventiende eeuw. Toen was er de strijd tussen Cartesiaanse en Spinozistische filosofen en de Calvinistische kerk met haar theologen: ‘Tegenwoordig kan zelfs wetenschappelijk denken riskant worden, bijvoorbeeld wanneer wordt gevonden dat het onvoldoende recht doet aan opvattingen van sociale rechtvaardigheid. Deze bedreiging voor het intellectuele leven is vergelijkbaar met de intolerantie van de Kerk in Spinoza’s tijd, aangezien het angst, zelfcensuur en conformisme in de hand werkt’. (blz. 227). Zie ook Buruma in een interview in De Morgen, 18 januari 2025: ‘Nu is er aan progressieve zijde een tendens om al wie sceptisch staat tegenover hun ideeën over sociale rechtvaardigheid, ras, gender en seksualiteit de mond te snoeren. En ter rechterzijde legt men kritische denkers het zwijgen op uit naam van de antiwokebeweging. Er worden weer volop bibliotheken gezuiverd, onderwijsprogramma’s aangepast en leraren ontslagen. En wat in de VS gebeurt, heeft invloed in de hele westerse wereld, dus dat conflict werd inmiddels ook in Europa geïmporteerd. […] Zoals cancelen vandaag ook vaak een gevolg is van een ideologische strijd binnen een instelling, een universiteit of een museum. De mensen die worden verbannen uit progressieve kringen zijn zelden rabiaat rechtse politieke tegenstanders, maar meestal liberale denkers die niet rechtlijnig genoeg worden bevonden, niet streng genoeg in de leer.’ https://www.demorgen.be/tv-cultuur/vrijdenkers-moeten-weer-op-hun-tellen-passen-ian-buruma-over-hoe-actueel-spinoza-is~bc59b84b/
