Na het verschijnen van zijn boek Ethiek in de kliniek (2000) – dat langzamerhand mag gelden als een klassieker in de Nederlandstalige medische ethiek – is de Nederlandse filosoof Guy Widdershoven (*1954) zich meer en meer gaan richten op de verhouding tussen theorie en praktijk in de filosofie van de gezondheidszorg. Enerzijds is hij de praktijk in sterkere mate gaan beschouwen als inspiratie voor filosofische kennis: de morele kwesties waarvoor men zich in de praktijk van de gezondheidszorg ziet geplaatst, voeden immers het denken over ethiek in de genees- en verpleegkunde. Anderzijds kan de filosofie in concrete gevallen verheldering bieden bij het bespreken en kiezen van de juiste handelswijze in de omgang met een patiënt. Dit laatste krijgt de vorm van zogeheten ‘moreel beraad’, waarin alle betrokkenen – de patiënt, zijn of haar naasten, artsen en verplegend personeel – met een filosoof in gesprek gaan over wat er in een bepaalde situatie zou moeten worden gedaan of nagelaten.
Widdershoven, inmiddels emeritus hoogleraar medische filosofie en ethiek aan de Vrije Universiteit (Amsterdam), publiceerde onlangs het boek Concepts and Issues in Healthcare Ethics: The ABC of Ethical Care waarin hij voor een nog iets andere benadering kiest. Hij bespreekt vijfentwintig concepten of kwesties in de gezondheidszorg en probeert deze verhelderen aan de hand van voorbeelden uit de praktijk. Vijfentwintig – één voor iedere letter van het alfabet, waarbij de X en de Y samen worden genomen (‘XY: Gender issues’). De voorbeelden gaan terug op gesprekken met zorgverleners en zorgontvangers; de uitwerking is filosofisch geïnspireerd door de hermeneutiek, fenomenologie en zorgethiek. De achtergrond van de verschillende voorbeelden is uiteenlopend: van de ziekenhuiszorg tot de huisartsenpraktijk, van de geriatrie tot de psychiatrie.
Een goed voorbeeld is het eerste lemma, ‘Autonomy’ – tegenwoordig geldt de autonomie van de patiënt als een groot goed. De houding die voorheen in de gezondheidszorg niet ongebruikelijk was en die wordt gekarakteriseerd als ‘paternalisme’, hield in dat de behandelend arts besloot, soms zelfs zonder de patiënt in te lichten over wat hem of haar mankeerde, en dat de patiënt zich (al dan niet lijdzaam) schikte naar het oordeel van de arts. Tegenwoordig beslist de patiënt zelf, geïnformeerd door en in samenspraak met de arts. Maar wat als de patiënt om welke reden ook niet in staat lijkt om een evenwichtige beslissing te nemen? Widdershoven geeft het voorbeeld van een vrouw met een lichte verstandelijke beperking. Zij woont al twintig jaar in een instelling. Het gebouw moet ingrijpend worden gerenoveerd, en daarom moet zij tijdelijk verhuizen naar een soortgelijke instelling in een naburig dorp. Haar is toegezegd, dat zij na de renovatie mag terugkeren, en zij geeft herhaaldelijk te kennen dat zij dat inderdaad wil. Maar haar familie en verzorgenden zijn ervan overtuigd dat zij op haar nieuwe plek veel beter op haar plaats is, onder meer omdat zij daar een beduidend actiever sociaal leven heeft ontwikkeld. Moeten zij desondanks, vanwege de autonomie van de patiënt, haar wens respecteren? Wat belangrijk is, dat zij niet over de patiënt beslissen – maar proberen de patiënt te beïnvloeden door met haar in gesprek te gaan en de voor- en nadelen van terugverhuizen nog eens naast elkaar te zetten, kan en mag zeker. De autonomie van de patiënt houdt dus niet in, dat blind gehoor wordt gegeven aan haar wensen; maar wel, in dit voorbeeld, dat in samenspraak met de patiënt wordt gekozen voor een besluit dat ertoe moet leiden dat zij zich binnen haar mogelijkheden zo goed mogelijk ontwikkelt. Ook die benadering kan worden opgevat als ‘autonomie’ van de patiënt, zij het dat het begrip dan enigszins anders wordt ingevuld. Precies daarom gaat het in dit boek: het presenteren en opnieuw overdenken van een begrip of kwestie, geïnspireerd door voorbeelden uit de praktijk.
Een ander voorbeeld is dat van het gezin, ‘Family’. In een gezin dragen de leden ervan zorg voor elkaar; gewoonlijk dragen de ouders zorg voor de kinderen totdat de kinderen volwassen zijn, en later nemen de kinderen vaak de verantwoordelijkheid voor de zorg voor de ouders, wanneer die vanwege hun gevorderde leeftijd en daarmee gepaard gaande geestelijke en/of lichamelijke problemen er zelf niet langer toe in staat zijn. Maar dit verloopt niet altijd in goede harmonie, zo blijkt uit de voorbeelden die in dit lemma worden opgevoerd: gescheiden ouders die verschillend denken over een medische ingreep die hun minderjarige dochter al dan niet moet ondergaan. Hoe moet met dergelijke spanningen worden omgegaan? En, uit hetzelfde lemma, hoe moet worden omgegaan met een dementerende ouder? Voor de zorgverlener is het eerst en vooral belangrijk, suggereert de auteur, te beseffen dar er in dergelijke situaties verschillende verhalen zijn, en dat al deze verhalen worden gehoord; om vervolgens te proberen de communicatie tussen de verschillende betrokkenen te bevorderen, in de hoop wederzijds begrip te brengen. Vanuit de specifieke context van de zorg wordt zo een eigen kijk op het begrip ‘gezin’ ontwikkeld – als een veelvoud van verschillende, soms met elkaar strijdige verhalen waarmee moet worden omgegaan.
In de verschillende lemma’s worden, steeds aan de hand van voorbeelden die soms zo eenvoudig zijn als een gebroken been bij een jeugdvoetballer (in het lemma ‘Body’), de concepten of kwesties heel helder en toegankelijk gepresenteerd. De filosofische inspiratie is steeds aanwezig, maar staat de helderheid van de presentatie op geen enkel moment in de weg. Dit maakt die boek uitermate geschikt voor degenen die werkzaam zijn in de praktijk van genees- of verpleegkunde – of daarvoor worden opgeleid – en zich, zonder uitgebreid studie te (kunnen of willen) maken van allerlei filosofische literatuur, willen verdiepen in de ethiek van hun vak. Een Nederlandstalige tegenhanger van deze uitgave zou meer dan welkom zijn!
Guy Widdershoven, Concepts and Issues in Healthcare Ethics: The ABC of Ethical Care, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne, 2025, 171 blz., ISBN: 1-0364-4599-2, £62.99
