The Truman Show (1998) blijft boeien. Peter Weir, de Australische regisseur, die intuïtief aanvoelde dat hij iets bijzonders te pakken had, sprak in 2023 over het script zelfs in termen van ‘profetische gaven’.[1]
In het begin oogt The Truman Show als een eenvoudige feel good. Lichtvoetig en met een vleugje ironie wordt de hoofdpersoon geïntroduceerd, een ogenschijnlijk ongecompliceerde, goed gehumeurde jongeman, die als een modelburger door het leven gaat. Als de opening niet een zekere spanning zou zijn meegegeven door een paar prikkelende statements van tegenspelers, zou de film makkelijk voor een niemendalletje kunnen worden aangezien. Dit laatste is The Truman Show beslist niet.
The Truman Show zet de schijnwerpers op de verborgen zijden van ons ogenschijnlijk geperfectioneerde leven. Daarin kan hij gezien worden als een luchtig getoonzette tegenhanger van de wat somberder American Beauty (1999). Beide hekelen zij de existentiële leegte die schuil kan gaan achter de uiterlijke kant van succes en een leven in veiligheid en overvloed. The Truman Show gaat verder. Meer nog dan American Beauty confronteert de film ons met vragen over vrijheid en individualiteit, en de betekenis van geluk.
Het verhaal
Aan het leven van Truman ontbreekt ogenschijnlijk niets: hij heeft een ideale vrouw, een goede vriend, een vaste baan. Hij woont in een mooi huis in het idyllische Seahaven, een welvarend klein eiland waar de zon altijd schijnt. Wandelend naar zijn werk, begroet hij welgemutst zijn buren, koopt zijn krantje en staat de mensen die op zijn pad komen vriendelijk te woord. Medeweggebruikers gedragen zich perfect. Er ligt geen vuiltje op straat. Iedereen is hoffelijk en netjes gekleed. Zijn onbezorgde leven voltrekt zich elke dag volgens hetzelfde ritme. Het lijkt te mooi om waar te zijn – en dat is het ook.
Wat Truman niet weet, is dat hij een rol speelt in een wereldwijd bekeken reality show. De show staat onder regie van Christoph, die Seahaven als set gecreëerd heeft. Via 5000 camera’s heeft Christoph weet van alles wat er gezegd en gedaan wordt. Vanuit de controlekamer stuurt hij met zijn team de spelers in hun handelen aan tot op spreektekstniveau.
Een telefoongesprek op het verzekeringskantoor waar hij werkt en een toevallige ontmoeting met plaatsgenoot Silvia – de enige speler die wat uit haar rol valt – wekken Trumans nieuwsgierigheid naar de wereld buiten Seahaven. Zijn vrouw voelt echter niets voor een avontuur. Ook zijn moeder probeert hem daarvan af te houden. Truman zet door, maar het zit niet mee. Vliegtuigen zijn ineens niet beschikbaar. Pogingen Seahaven per bus en auto te verlaten, stranden. Intussen groeit bij Truman het gevoel dat er iets niet klopt. Overal ziet hij tekenen daarvan. Vastberaden overwint hij zijn doodsangst voor water. De boot die hij vindt, vergaat bijna in de storm die Christoph precies op dat stukje zee laat woeden. Dan botst Truman tegen de muur van de studio. Een gesprek met Christoph, de regisseur van zijn leven, die hem probeert over te halen om in Seahaven te blijven, is onontkoombaar. Wat gaat Truman doen?
Maatschappijkritiek
Truman wordt niets verboden. Hij wordt slechts ontmoedigd en zijn initiatieven worden voortdurend in de kiem gesmoord. Hij wordt tot weinig verplicht. Hij wordt daarentegen verleid, met fluwelen handschoen gestuurd en tevreden gehouden met de onuitgesproken belofte van veiligheid en onbeduidende genoegens.[2] Hij is het entertainment van anderen, een levend experiment voor de studie van menselijk gedrag.
Kijkcijfers van de meekijkende wereldgemeenschap sturen mee wat Truman beleeft. Merchandising en product placement krijgen in de show ruim baan. Zo wordt in de film niet alleen Truman, maar ook de kijker van The Truman Show met lokkertjes bespeeld. Sinds het verschijnen van The Truman Show hebben verleidingen hele nieuwe vormen aangenomen en zijn de verleidingsmethoden oneindig verfijnd. Algoritmes bepalen het individuele aanbod op internet, social media en streamingdiensten. Moderne ‘influencers’ staan op een voetstuk – enkel vanwege hun vermogen tot beïnvloeding. Er is veel keus, maar weinig echt te kiezen. The Truman Show veroordeelt moderne gemakken bepaald niet. De film laat wel zien dat, als wij niet oppassen, de voorgeschotelde mogelijkheden onze wereld niet groter maken, maar oppervlakkiger en kleiner.
The Truman Show drijft de spot met het voyeurisme van de moderne reality show. Christophs camera’s draaien 24/7 en volgen Trumans handelen tot in de slaapkamer. Privacy geldt maatschappelijk als een nagenoeg onaantastbaar goed. Toch worden in de reality show bijna achteloos de meest persoonlijke ervaringen aan de openbaarheid prijsgegeven en de kijker geneert zich niet voor dit vermaak. De camera’s staan ook symbool voor een andere paradox. Zoals Truman, de verzekeringsagent, risico’s afdekt, dekken de camera’s het risico af van een ongescripte show. Ook voor ons staan surveillancecamera’s en de elektronische volgsystemen voor gemak en zekerheid. Aan de keerzijden ervan valt echter moeilijk te ontsnappen: een welhaast alomvattende transparantie, en machteloosheid bij misbruik of ontregeling ervan.
De wereld rondom Truman is schijn. Een verwijzing naar de allegorie van Plato’s grot is dan ook snel gemaakt. Er is geen samenleving en geen publieke zaak. Wanneer Truman hem in vertrouwen neemt, krijgt zelfs zijn beste vriend door de regiekamer ingefluisterd wat hij moet zeggen. Wie is het dan in wie Truman vertrouwen stelt? Truman gaat op zoek naar waarheid, oprechtheid en betekenis. Zijn ontsnapping uit de set is een daad van de wil en een verzet tegen zachte, maar dwingende krachten die hem omringen.
De vrije wil
Met zijn toespelingen op het christelijk geloof geeft The Truman Show de kwestie van de vrije wil ook een transcendente dimensie. Christoph (‘hij die Christus in zijn hart draagt’) is schepper van de set, heer en meester over de elementen die hij als toneelprops kan bedienen. Hij is de alwetende,[3] de grote regisseur. Hij laat Trumans vader, Kirk, die in het bijzijn van zoon verdronken is, een wederopstanding beleven. Seahaven, de veilige haven lijkt de hemel (heaven) op aarde en Truman zelf is in zekere zin een schepsel van de grote regisseur. Truman – true man – staat symbool voor de mens.
In dit licht is de rebellie van Truman niet alleen een maatschappelijk protest, maar ook een opstand tegen God. Truman wordt niet verbannen. In vrijheid kiest hij er zelf voor om het Paradijs te verlaten en zijn eigen levensweg te gaan.
Trumans opstand tegen de alwetende Christoph raakt daarmee op een verrassende manier het vraagstuk van de vrije wil van de mens in relatie tot de almacht van God – in het christendom een onopgeloste kwestie. De vrije wil wordt breed erkend, maar over de rol ervan voor het bereiken van heil wordt gestreden. In het vroege zeventiende-eeuwse Nederland stortte deze kwestie de jonge protestantse Republiek zelfs in een diepe crisis. Precieze calvinisten betoogden dat God in Zijn almacht voor de zondeval al besloten had wie Hij door genade had uitverkoren tot verlossing (de supralapsaristen). Voor sommigen was en is dit een troostrijke gedachte, voor anderen een schier ondragelijke last.
Volgens de rekkelijken was de mens door de zondeval verdoemd, maar bood God in Zijn genade de mogelijkheid tot redding (de infralapsaristen). Al wist Hij de uitkomst tevoren, het was de vrije menselijke wil die besloot de uitgestoken hand al of niet te aanvaarden. Dat riekte volgens de tegenstanders te veel naar het verketterde katholicisme: de mogelijkheid om door eigen toedoen door goede werken verlost te worden. De Republiek overleefde de twist. Hij leidde wel tot een kerkscheuring. In kerkelijke leerstellingen en persoonlijke geloofsbeleving speelt de kwestie een blijvende rol en de uiteenlopende visies werken door in onze Nederlandse cultuur.
The Truman Show heeft in dit opzicht een open einde. Truman zelf vindt in elk geval in de ontdekking van zijn vrije wil alleen al geluk.
Reageren? Mail naar: sophie.vanbijsterveld@ru.nl
Sophie van Bijsterveld is hoogleraar Religie, recht en samenleving aan de Radboud Universiteit.
[1] https://www.acmi.net.au/stories-and-ideas/truman-show-25-pt-2-peter-weir/ .
[2] Vgl. Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika (1835, 1840), Lemniscaat, Rotterdam, 2014 (vierde druk), blz. 746 ff, m.m. 748-751.
[3] Zie Psalm 139 uit het Bijbelboek, in het bijzonder de verzen 1b – 4: ‘HERE, Gij doorgrondt mij en kent mij; Gij kent mijn zitten en mijn opstaan; Gij verstaat van verre mijn gedachten; Gij onderzoekt mijn gaan en mijn liggen, met al mijn wegen zijt Gij vertrouwd. Want er is geen woord op mijn tong, of, zie, HERE, Gij kent het volkomen’.
